Μια νέα σημαντική έκθεση φιλοξενεί το παράρτημα της Εθνικής Πινακοθήκης στο Ναύπλιο με τη μοναδική φροντίδα της επιμελήτριάς του κ. Λαμπρινής Καρακούρτη και των συνεργατών της. Πρόκειται για συμπληρωματική περιοδική έκθεση η οποία ενισχύει την μόνιμη έκθεση της Πινακοθήκης που αφιερώνεται στον Αγώνα της Ελληνικής Ανεξαρτησίας 1821. Όπως και στις προηγούμενες θεματικές, όπως και σε όλες τις εκθέσεις της Πινακοθήκης, η ευκαιρία μιας πολυδιάστατης προσέγγισης των ιστορικών στοιχείων του Αγώνα, αποτελεί μόνιμο μέλημα και δημιουργεί εξαιρετικές προϋποθέσεις συνθέσεων σχετικά με τους πρωταγωνιστές και τα γεγονότα. Για την ιστορία, θα πρέπει να σημειώσουμε πως τα προσωπεία ανήκουν στο Εθνικό Ιστορικό Μουσείο και υπήρξαν αντικείμενο διαφόρων εκθέσεων μεταξύ των οποίων και εκείνη του καλλιτέχνη γλύπτη Κωστή Βελώνη με σπουδές στην ανθρωπολογία και τον πολιτισμό, γεγονός που καθιστά το έργο του ακόμη πιο ενδιαφέρον καθώς μέσα από τα πρόσωπα της περιόδου του Αγώνα αναδύονται σημαντικές διαστάσεις για τη χρήση και τη σημασία του προσωπείου, αλλά και για την συμβολική του θανάτου. Το έργο του καλλιτέχνη χαρακτηρίζεται εξάλλου από την προσπάθειά του να εξερευνήσει τη μεταθανάτια ζωή. Επομένως, δεν πρόκειται απλά και μόνο για τα ορειχάλκινα προσωπεία των αγωνιστών του 21 αλλά, με την ευκαιρία αυτή (αφορμή για τη χύτευση ήταν σχετική έκθεση για τα 200 χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης), για μια ευρύτερη αναζήτηση σχετική με το θάνατο και την εξερεύνησή του από την τέχνη.
Τα ίχνη παρουσίας μέσω των νεκρικών προσωπείων, αποτελούν μια πολιτισμική πρακτική που εμφανίζεται στον ελλαδικό χώρο από την αρχαιότητα. Φυσικά, χαρακτηρίζει και άλλους πολιτισμούς και συνδυάζεται άμεσα με τη χρήση της μάσκας (θέατρο, κλπ) σε μια αντιπαράθεση ζωντανού/νεκρού. Στις ανθρωπολογικές μελέτες σημειώνεται πως το προσωπείο προκαλεί τρόμο, γέλιο, θαυμασμό, περισυλλογή, δέος καθώς εμπλέκεται με το απόλυτα σοβαρό και το τρομακτικό που είναι ο θάνατος, αλλά και το απόλυτα αστείο και την απόλυτη εκτροπή από το κανονικό, το συνηθισμένο, το κοινωνικά αποδεκτό.
Έτσι, το νεκρικό προσωπείο αποτελεί μια προσπάθεια εκμηδένισης του χρόνου και αέναης παραμονής και παρουσίας στο δημόσιο χώρο, ενώ ταυτόχρονα παραπέμπει στην προσωπική ιστορία και τα γεγονότα, δηλαδή στην πραγματική ζωή του εκλιπόντος, η οποία μπορεί και να μην είναι τόσο «δοξασμένη» όσο η επίσημη καταγραφή της. Από την άποψη αυτή, η έκθεση δίνει τη δυνατότητα της αναζήτησης, του ερωτήματος, της επανατοποθέτησης απέναντι σε ένα κορυφαίο ιστορικό γεγονός, μια σημαντική περίοδο και ένα πλήθος πρωταγωνιστών που κινήθηκαν ανάμεσα στον θυσιαστικό ηρωισμό και τον εγωιστικό αλληλοσπαραγμό. Δεν είναι εξάλλου τυχαίο πως το μοναδικό προσωπείο που συμβολίζει την ζωντανή παρουσία του προσώπου είναι εκείνο του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη που έχει τα μάτια ανοιχτά σε αντίθεση με όλα τα υπόλοιπα. Πρώτος ο Τήνιος ξακουστός γλύπτης Λάζαρος Σώχος είχε αυτή την ιδέα, πριν ακόμη υλοποιήσει τις έφιππες δημιουργίες του για το Γέρο του Μοριά στην Αθήνα και το Ναύπλιο.
Η σημασία των προσωπείων καταγράφεται περιληπτικά μεν αλλά περιεκτικά και κατανοητά στις επιγραφές της έκθεσης. Έχει απασχολήσει τον επιστημονικό κόσμο σε πολλές περιπτώσεις όπως, για παράδειγμα, στην αρχαιολογία, την ανθρωπολογία, τη λογοτεχνία, κλπ. Δεκάδες μελέτες αναφέρονται χαρακτηριστικά στην «Οικία των προσωπείων της Δήλου» ή ακόμη στην ποιητική του Καβάφη για την οποία σημειώνει η Κατερίνα Κωστίου πως «η συγκρότηση και η λειτουργία του προσωπείου στα ποιήματα του Καβάφη συνιστά θεμελιακό μηχανισμό της ποιητικής του, ομόλογο με την εξέλιξή της» (…Ως όνομα ψιλόν. Η συγκρότηση και η λειτουργία του προσωπείου στην ποίηση του Κ. Π. Καβάφη, εκδ. Νεφέλη).
Αυτή την ίδια πολύτροπη προσέγγιση μας προσφέρει η νέα έκθεση της Εθνικής Πινακοθήκης (παρ. Ναυπλίου), η οποία θα διαρκέσει έως τις 15 Ιανουαρίου 2026 και για την οποία θα γράψουμε πολλά ακόμη καθώς θα προσελκύσει ένα μεγάλο κοινό. Τα ορειχάλκινα προσωπεία της έκθεσης είναι αντίγραφα των γύψινων εκμαγείων που ανήκουν στη συλλογή του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου και δωρήθηκαν το 1886 από το Σχολείο των Τεχνών (σημερινή ΑΣΚΤ).
(Γ. Κόνδης)
