Η περιοδική έκθεση με τίτλο «Η Στιγμή και η Αιωνιότητα. Ανάμεσα σε εμάς και τους αρχαίους» (Εικ.1) που εγκαινιάζεται σήμερα στη Ρώμη, με αντικείμενα που εκπροσωπούν εμβληματικές πτυχές της ελληνικής και ιταλικής πολιτιστικής κληρονομιάς επιχειρεί να ανατροφοδοτήσει τον διάλογο για την διαχρονική συμβολή του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού στον σύγχρονο κόσμο.
Επιμέλεια: Κων/νος Τζιαμπάσης*
Τριακόσια περίπου αριστουργήματα και μοναδικά έργα από την Προϊστορία, την αρχαία Ελλάδα, τη Ρώμη, τους Ετρούσκους, την εποχή του Μεσαίωνα μέχρι τη σύγχρονη εποχή, περιλαμβάνει η έκθεση που συνδιοργανώνουν στις Θέρμες του Διοκλητιανού στη Ρώμη, η Γενική Διεύθυνση Μουσείων του Υπουργείου Πολιτισμού της Ιταλίας, το Εθνικό Μουσείο της Ρώμης και το Υπουργείο Πολιτισμού της Ελλάδας με τις κεντρικές και τις περιφερειακές του υπηρεσίες.
Με την ευκαιρία της περιοδικής έκθεσης ανοίγουν ξανά για το κοινό, μετά από δεκαετίες, μερικές από τις Μεγάλες Αίθουσες του Λουτρικού Συγκροτήματος του Διοκλητιανού, που φιλοξένησαν την Αρχαιολογική Έκθεση το 1911 στο πλαίσιο των εορτασμών για την πρώτη πεντηκοστή επέτειο της Ένωσης της Ιταλίας και που διατηρούν μέχρι και σήμερα. μέρος της ιστορικής μουσειακής εγκατάστασης της δεκαετίας του ’50.
Η σχέση μας με τους αρχαίους είναι ουσιαστικά διπλή: αφενός, χτίστηκε μέσα από μια μακρά και ασυνεχή ιστορική διαδικασία πνευματικής και καλλιτεχνικής μετάδοσης που διαμόρφωσε τον κλασικό μας πολιτισμό ανάμεσα στη συνέχεια, στις ρήξεις και στη διαχείριση. Από την άλλη, μερικές φορές έχει πάρει τη μορφή μιας σχέσης ταύτισης, που αναπτύχθηκε με ανθρώπους που, αν και έζησαν πολύ καιρό πριν, αντιμετώπισαν, όπως εμείς, όλες τις αντιξοότητες της ζωής, από τις χαρές έως τις λύπες, και έχουν δώσει φωνές σε αυτά τα έργα και μορφές που έχουν φτάσει έως το σήμερα. Για το λόγο αυτό οι αρχαίοι μας φαίνονται και απόμακροι και κοντινοί ταυτόχρονα.
Στην πρώτη αίθουσα της έκθεσης ο επισκέπτης εισάγεται στο θέμα: η αιωνιότητα μιας στιγμής, (Εικ.2) που ανοίγει με μια διαπίστωση που περισσότερο από κάθε άλλη καθιστά σαφή αυτή τη διπλή σχέση: τα δύο ανώνυμα θύματα της έκρηξης του Βεζούβιου που η αρχαιολογία μας έδωσε πίσω ως αιώνια ακινητοποιημένα τη στιγμή του θανάτου. Γύρω τους, αντιθέτως, παρουσιάζονται διάφορες λαϊκές μορφές σύγχρονης ερμηνείας του αρχαίου κόσμου.(Εικ.3α,3β)
Στην δεύτερη αίθουσα με θέμα: η αιώνια φήμη των ηρώων, ο επισκέπτης εξερευνά τις μορφές της αρχαίας παράδοσης μέσω της τέχνης και της λογοτεχνίας: πώς οι σύγχρονοι έχουν κληρονομήσει αρχαίους τρόπους επίδειξης και αναπαράστασης της εξουσίας, από τον Ιούλιο Καίσαρα έως τον Κόζιμο των Μεδίκων. Πώς οι μεγάλοι μυθικοί κύκλοι – της Ιλιάδας και της Οδύσσειας – που παραδόθηκαν με διάφορες μορφές από την αρχαιότητα, παρέμειναν ζωντανοί στη σύγχρονη λαϊκή φαντασία. και πώς, αντίθετα, άλλες μυθικές παραδόσεις έχουν περιέλθει στη λήθη και στη συνέχεια ανακτήθηκαν μόνο χάρη στην πολυμαθή και φιλολογική ανακάλυψη της αρχαίας γραμματείας που πραγματοποιήθηκε στις μετέπειτα εποχές.
Από τον μύθο και το θέμα: η τάξη του κόσμου στη τρίτη αίθουσα, όπου ο επισκεπτης προχωράει στις αρχαίες αναπαραστάσεις του χώρου και του χρόνου, που παίρνουν τη μορφή θεοτήτων, προσωποποιήσεων και αφηρημένων οντοτήτων που δημιούργησαν τις χωρικές και χρονικές μας κατηγορίες. Έτσι ολοκληρώνεται ένα πρώτο ταξίδι προς την αιωνιότητα – τον Αιώνα – και την αμετάβλητη τάξη του κόσμου – τον κόσμο: ανάμεσα στις μορφές που έδιναν οι αρχαίοι σε υπεράνθρωπες έννοιες όπως αυτές, ξεχωρίζουν μερικά εξαιρετικά ευρήματα, όπως ο Ομφαλός (Εικ.4) – ο ομφαλός του κόσμου – που βρισκόταν στο μεγάλο ιερό του Απόλλωνα στους Δελφούς, αλλά και η Γοργώ της Πάρου (Εικ.5). Ο Ομφαλός αποτελούσε το σύμβολο των Δελφών. Σύμφωνα με το μύθο, όταν ο Δίας θέλησε να βρει το κέντρο του κόσμου, άφησε από τον Όλυμπο ελεύθερους δύο αετούς προς τα αντίθετα άκρα της γης. Οι αετοί συναντήθηκαν επάνω από τους Δελφούς, καθιερώνοντάς τους έτσι ως τον ομφαλό, δηλαδή το κέντρο της γης. Ο μαρμάρινος ομφαλός στο Μουσείο των Δελφών είναι ελληνιστικό ή ρωμαϊκό αντίγραφο του ομφαλού που βρισκόταν στο άδυτο του ναού. Στην κορυφή του στερεώνονταν δύο επιχρυσωμένοι αετοί. Η ανάγλυφη διακόσμηση στην επιφάνειά του απομιμείται το άγρηνον, ένα ύφασμα από μάλλινες ταινίες, που κάλυπτε τον ιερό ομφαλό του αδύτου. Είναι γνωστό ότι στους Δελφούς υπήρχαν και άλλα ομοιώματα του ομφαλού, κατασκευασμένα από διάφορα υλικά. Ίσως ο συγκεκριμένος να είναι ο ομφαλός που είδε ο περιηγητής Παυσανίας το 2ο αι. μ.Χ. Η Γοργώ της Πάρου είναι μοναδικής τέχνης γλυπτό που σώζεται σχεδόν ολόκληρο και πιθανότατα ήταν κεντρικό ακρωτήριο ναού των αρχαϊκών χρόνων (μέσα 6ου αι. π.Χ.). Η φτερωτή θεότητα αναπαρίσταται σε κίνηση με τα φτερά της μαζεμένα προς τα πίσω. Εντυπωσιάζουν οι λεπτομέρειες του προσώπου και του ενδύματος της.
Στο δεύτερο μέρος της διαδρομής, απεικονίζεται η στενή σχέση ταύτισης που, παρά την πολιτισμική και χρονική απόσταση που μας χωρίζει από τους αρχαίους, τους κάνει πολύ κοντά μας κάθε φορά που ταυτίζουμε τα γεγονότα της ζωής τους με τη δική μας. Στην τέταρτη αίθουσα με θέμα: Εργασίες και Ημέρες, ο επισκέπτης παρατηρεί σημαντικές στιγμές της κοινωνικής ζωής, τόσο στο σπίτι όσο και στην πόλη, μέσα από μια σειρά θεαματικών πρόσφατων ανακαλύψεων, που χαρακτηρίζονται από ιδιωτικές και δημόσιες καθημερινές λειτουργίες. Η αρχαιότητα έχει παραδώσει μια ανεξάντλητη ποικιλία τρόπων αναπαράστασης του ατόμου, από τα ισχυρά αγάλματα της νεολιθικής στήλης έως τις εκλεπτυσμένες κλασικές και ελληνιστικές συνθέσεις.
Έτσι στην πέμπτη αίθουσα αναπτύσσεται το θέμα: Θεϊκοί Άνθρωποι, όπου εκτίθεται η Κόρη της Θήρας (Εικ.6), ένα άγαλμα του 7ου αι. π.Χ., που ήρθε στο φως τον Νοέμβριο 2000, κατά τη διάρκεια σωστικής ανασκαφικής έρευνας στο νεκροταφείο της αρχαίας πόλης της Θήρας, στη νοτιοανατολική Σελλάδα. Η υπερφυσικού μεγέθους αρχαϊκή κόρη από λευκό ναξιώτικο μάρμαρο, ύψους 2,48 μ. με τον σύμφυτο γόμφο ένθεσης στην βάση του, είναι σχεδόν ακέραιη. Το γλυπτό, από το οποίο λείπει μόνο η άκρη της μύτης και ο βραχίονας του λυγισμένου δεξιού χεριού, που ακουμπά στο στήθος, αποτελεί ένα από τα λιγοστά έργα της μεγάλης, σε λίθο, περίοπτης πρώιμης ελληνικής πλαστικής που διασώθηκαν μέχρι τις μέρες μας. Μετά από αρκετά χρόνια στις αποθήκες, η Κόρη της Θήρας εκτέθηκε τον Σεπτέμβριο του 2022 για πρώτη φορά στο κοινό, στο πλαίσιο περιοδικής έκθεσης στο, υπό ανακαίνιση, Αρχαιολογικό Μουσείο Θήρας. Όταν ολοκληρωθεί η επανέκθεση του μουσείου, εκτιμάται εντός του 2023, η Κόρη της Θήρας προβλέπεται να είναι το κεντρικό έκθεμά του.
Μαζί με την Κόρη της Σαντορίνης εκτίθεται το χάλκινο άγαλμα του Ρήτορα (Εικ.7) από το Αρχαιολογικό Μουσείο της Φλωρεντίας, που βρέθηκε το 1573 ή λίγο πριν, στο Sanguineto κοντά στη λίμνη Trasimeno. Αντιπροσωπεύει έναν όρθιο άνδρα, ντυμένο με ρωμαϊκή τήβεννο και ψηλά σανδάλια, σε στάση ρήτορα, όπως μπορεί να συναχθεί από την χειρονομία του υψωμένου δεξιού χεριού του. Μια επιγραφή (aulesi metelis ve vesiai densi cen fleres tece sansl tenina / tu ines isvlics) που είναι χαραγμένη στο στρίφωμα του τήβεννού, μας επιτρέπει να αναγνωρίσουμε τον χαρακτήρα ως Aulus Metellus. Αλλά μαζί τους υπάρχει και ένας από τους Γίγαντες της Σαρδηνίας του Mont’e Prama. Πρόκειται για ένα από τα ανθρωπόμορφα αγάλματα ανδρών που απεικονίζουν μοναδικούς «πυγμάχους» με ύψος πάνω από δύο μέτρα και προέρχεται από την αρχαιολογική περιοχή του Mont’e Prama που βρίσκεται στο δήμο Cabras, στο κεντρικό τμήμα της χερσονήσου Sinis δυτικά της λίμνης Cabras που ανακαλύφθηκε για πρώτη φορά το 1974. Γύρω από αυτές τις θεοποιημένες ανθρώπινες φιγούρες, ακολουθούμε το μακρύ ταξίδι που οδηγεί τον νεκρό στη μετά θάνατον ζωή, τόσο μέσα από τις διαφορετικές αναπαραστάσεις του ταφικού τελετουργικού όσο και μέσα από τις διάφορες πεποιθήσεις για τη μετά θάνατον ζωή που μας έχει παραδώσει η αρχαιότητα.
Ο επισκέπτης συνοδεύεται σε αυτό το ταξίδι ανακάλυψης και σύγκρισης από μερικά εξαιρετικά αντιπροσωπευτικά έργα, που πολλά από τα έργα αυτά εκτίθενται στο κοινό για πρώτη φορά: όπως η παρέλαση από την Civita Giuliana και το άγαλμα του Ηρακλή από το Αρχαιολογικό Πάρκο Appia Antica η Tabula Chigi από το Εθνικό Μουσείο της Ρώμης, και κυρίως πολυάριθμα αριστουργήματα που συνήθως φυλάσσονται στις αποθήκες των Αρχαιολογικών Μουσείων της Ιταλίας και της Ελλάδας.
Οι αξίες του δυτικού πολιτισμού είναι η αιτία γι’ αυτή την περιοδική έκθεση στη Ρώμη. Παράδοση και νεωτερικότητα, οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος, αποτελούν μέρος του διαδρομής της έκθεσης. Η πρόθεση των συντελεστών της έκθεσης είναι να εξετάσουν τις απαρχές και τα κοινά μονοπάτια της ιστορίας, μια και οι ρίζες μεταξύ Ελλάδας και Ιταλίας βρίσκονται στον κοινό ελληνορωμαϊκό πολιτισμό. Άλλωστε είναι καθήκον όλων να διαφυλάξουν και να κάνουν αυτή την κοινή πολιτιστική κληρονομιά να εμπνέει τον σύγχρονο κόσμο αλλά και να γίνει κοινό κτήμα όλων, Η στιγμή και η αιωνιότητα, ανάμεσα σε μας και των αρχαίων.
Η έκθεση εγκαινιάζεται το μεσημέρι της Τετάρτης 3 Μαΐου και θα είναι επισκέψιμη μέχρι τις 30 Ιουλίου, από Τρίτη έως Κυριακή, 11:00-18:00.
Πηγή: https://museonazionaleromano.beniculturali.it/evento/tra-noi-e-gli-antichi/
*Ο Κων/νος Χαρ.Τζιαμπάσης είναι αρχαιολόγος
