Η Ιερισσός, βρίσκεται στην αρχή της χερσονήσου του Άθω της Χαλκιδικής. Αποτελεί μια σύγχρονα δομημένη παραλιακή κωμόπολη, με σημαντική ιστορική και πολιτιστική κληρονομιά. Αποτελεί την έδρα του Δήμου Αριστοτέλη.
Στη θέση της σημερινής Ιερισσού βρισκόταν η αρχαία Άκανθος, η οποία φημιζόταν για το κρασί της. Οι νεότεροι Ιερισσιώτες ασχολούνται με την αλιεία, τη ναυπηγική, το εμπόριο, την κατασκευή έργων στο Άγιο Όρος και τον τουρισμό. Χαρακτηρίζονται μάλιστα ως σπουδαίοι καραβομαραγκοί, συνεχίζοντας ένα παμπάλαιο επάγγελμα που διαδίδεται από γενιά σε γενιά.
Τα καρνάγια Ιερισσού είναι από τα παλαιότερα στην Ελλάδα, με σπουδαίους καραβομαραγκούς με πιο γνωστό τον δάσκαλο παραδοσιακής ναυπηγικής τέχνης Δημήτριο Σ. Παπαστεριανό (Καπετάν Μήτσος Ζουμπίλης)
Στο κέντρο της κωμόπολης λειτουργεί από το 2005 το Κέντρο Πολιτισμού που φιλοξενεί αντικείμενα θρησκευτικής λατρείας μεγάλης αξίας, που σήμερα φυλάσσονται επιμελώς από τους πατέρες της μοναστικής πολιτείας. Στο Πολιτιστικό Κέντρο από 13 Απριλίου 2019 λειτουργεί μόνιμα η έκθεση συλλογής του Ευθύμιου Βαρλάμη με θέμα Το “Άγιον Όρος” μέσα από την οποία θα έχουν τη δυνατότητα να ζήσουν οι επισκέπτες τη μυσταγωγία της Αθωνικής Πολιτείας.
Στο πρώτο ψηφιακό αμφιθέατρο 3D στην Ελλάδα, που διαθέτει το Κέντρο, παρουσιάζονται στερεοσκοπικά ντοκιμαντέρ με θέματα το Άγιο Όρος και τη θαλάσσια ζωή.
Σε όλη τη διάρκεια της οθωμανικής περιόδου ήταν ένα από τα Μαδεμοχώρια. Οι κάτοικοι της Ιερισσού συμμετείχαν στην επανάσταση του 1821. Σπουδαίοι αγωνιστές της επανάστασης του 1821 ήταν ο οπλαρχηγός Βλαχομιχάλης, οι γιοι του Αθανάσιος και ο Κωνσταντίνος, ο προύχοντας Αστέριος Πέτρου που έδωσε την περιουσία του στον αγώνα κ.α.. Το 1932 η παλιά Ιερισσός ισοπεδώθηκε από σεισμό εντάσεως 7,1R. Οι περισσότεροι επισκέπτονται σήμερα την Ιερισσό είτε για να μεταβούν στο Άγιο Όρος είτε για τις παραλίες της.
Αρχαία Άκανθος
Η Ιερισσός κατοικείται συνεχώς από τους προϊστορικούς χρόνους ως σήμερα.
Η αρχαιότερη βεβαιωμένη οικιστική φάση της αρχαίας πόλης (με τα λίγα ανασκαφικά δεδομένα που υπάρχουν) χρονολογείται στην Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου.
Ένας μικρός αριθμός υπολειμμάτων οικισμού δείχνουν ότι ο πυρήνας της δραστηριότητας αυτής της περιόδου βρισκόταν μέσα στη τοποθεσία Κάστρο, στον βόρειο λόφο του αρχαιολογικού χώρου. Ιστορικά την ύπαρξη της προελληνικής πόλης την βεβαιώνει ο Πλούταρχος.
Εντυπωσιακός όσο και ενδιαφέρον μάρτυρας αυτής της εποχής είναι το κεντρικό τμήμα μίας ανθρωπόμορφης μαρμάρινης στήλης τύπου Menhir που αποτελεί και το αρχαιότερο «έργο γλυπτικής» της Χαλκιδικής.
Η αρχαία Άκανθος βρίσκεται στη βορειοανατολική πλευρά της Ακτής, της ανατολικής χερσονήσου της Χαλκιδικής, στη θέση της σημερινής Ιερισσού. Ο Θουκυδίδης αναφέρει την Άκανθο, ενώ ο Πλούταρχος τη θεωρεί μεικτή αποικία Ανδρίων και Χαλκιδέων, που ιδρύθηκε στην «Ακτή του Δράκοντος», στη θέση προϋπάρχοντος οικισμού.
Σύμφωνα με τον Ευσέβιο και τα αρχαιολογικά δεδομένα, πιθανή χρονολογία ίδρυσής της είναι το 655 π.Χ. Οι οικονομικοί πόροι της προέρχονταν από το εμπόριο, το κρασί, τον ορυκτό και δασικό της πλούτο αλλά και τα γεωργικά και κτηνοτροφικά προϊόντα που διακινούνταν από το αξιόλογο λιμάνι της.
Η πρώιμη ιστορία δεν είναι γνωστή. Την ανάπτυξή της στην αρχαϊκή περίοδο αντανακλά η μεγάλη κυκλοφορία των νομισμάτων της, που αρχίζει γύρω στο 530 π.Χ. με έμβλημα το ταυροκτόνο λιοντάρι.
Είναι γνωστοί τουλάχιστον 92 τύποι. Το πρώτο ιστορικό στοιχείο, ήδη από τα τέλη του 6ου αι. π.Χ., τη συσχετίζουν με τους περσικούς πολέμους.
Ως ελεύθερη πόλη η Άκανθος αρχικά ήταν μέλος της Αθηναϊκής Συμμαχίας και αργότερα της Σπαρτιατικής.
Στις αρχές του 4ου αι. π.Χ., σε περίοδο μεγάλης ακμής, αντιτάχθηκε και δεν προσχώρησε ποτέ στη Χαλκιδική Συμμαχία. Το 348 π.Χ. κατακτήθηκε από τους Μακεδόνες χωρίς να καταστραφεί. Αργότερα ενσωματώθηκε στην περιοχή της Ουρανούπολης, η νέα πόλη που ιδρύθηκε στον ισθμό, ανάμεσα στο Στρυμονικό και στο Σιγγιτικό κόλπο, από τον Αλέξαρχο, τον αδελφό του Κασσάνδρου. Σύμφωνα με τον Λίβιο γύρω στο 200 π.Χ. η Άκανθος πολιορκήθηκε από τους Ρωμαίους, που αξιοποίησαν τις φυσικές πηγές πλούτου και το λιμάνι της. Κατά τη ρωμαϊκή εποχή, μαρτυρείται επιγραφικά στην πόλη η ύπαρξη ρωμαϊκής κοινότητας (conventus civium Romanorum). Η ζωή της Ακάνθου συνεχίζεται σε όλη τη διάρκεια των βυζαντινών μέχρι τα νεότερα χρόνια.
Η αρχαία πόλη εκτείνεται σε λοφοσειρά, 600 μέτρα περίπου νοτιοανατολικά από τον οικισμό της Ιερισσού, όπου διατηρούνται λείψανα των τειχών, ένα τμήμα της ακρόπολης, διάσπαρτα αρχιτεκτονικά μέλη και οικοδομικά απομεινάρια ελληνιστικών χρόνων. Στον ίδιο αρχαιολογικό χώρο σώζονται μία ερειπωμένη βυζαντινή εκκλησία και δύο μεταβυζαντινές. Η Άκανθος δεν έχει ανασκαφεί ακόμη συστηματικά αντίθετα με τη νεκρόπολη, που η έρευνά της άρχισε ήδη από το 1973. Ιδιαίτερα εκτεταμένος ο χώρος του νεκροταφείου κατέχει το παράλιο τμήμα της Ιερισσού και έχουν ερευνηθεί μέχρι σήμερα περισσότεροι από 12.000 τάφοι.
Χρησιμοποιήθηκε μια μεγάλη χρονική περίοδο, από την αρχαϊκή εποχή μέχρι τα ρωμαϊκά χρόνια, και στη συνέχεια, ίσως με κάποιες διακοπές, μέχρι το 17ο αι.
Οι τάφοι εκτείνονται σε δύο ή τρία τουλάχιστον επάλληλα στρώματα, είτε σε μικρό βάθος, στο στρώμα του χώματος, είτε σε μεγαλύτερο, στην άμμο. Η διάταξη των τάφων είναι συνήθως παράλληλη στη γραμμή του αιγιαλού. Ο προσανατολισμός των νεκρών είναι, στις περισσότερες περιπτώσεις, από νοτιοανατολικά (κρανίο νεκρών- στόμιο αγγείων) προς βορειοδυτικά. Στην Άκανθο ενήλικες και παιδιά θάβονται στον ίδιο χώρο σύμφωνα με τα γνωστά ταφικά έθιμα της αρχαιότητας, στα οποία κυριαρχεί ο ενταφιασμός.
Χρησιμοποιούνται διάφορα είδη τάφων, όπως ορθογώνιοι λάκκοι είτε απλοί είτε επενδυμένοι με πηλό ή πήλινες λάρνακες, συνήθως ακόσμητες, μερικές φορές όμως με ανάγλυφη η ζωγραφική διακόσμηση, κιβωτιόσχημοι τάφοι, κεραμοσκεπείς και εγχυτρισμοί, δηλαδή ταφές μέσα σε πίθους ή μικρότερα αγγεία- αμφορείς, υδρίες, στάμνοι, που αποτελούν και το μεγαλύτερο ποσοστό βρεφικών ή παιδικών ταφών.
Τα κτερίσματα, που συνήθως είναι τοποθετημένα μέσα στους τάφους δίπλα ή επάνω στους νεκρούς, είναι πολυάριθμα και ποικίλα ανάμεσα τους υπερτερούν τα πήλινα αγγεία, είτε για τροφή στερεή ή υγρή. Πολλές φορές τα κτερίσματα που συνοδεύουν τους νεκρούς αποτελούσαν και τα προσωπικά τους αντικείμενα ή σχετίζονταν με τα επαγγέλματα και τις προσωπικές τους ασχολίες, όπως κοσμήματα, περόνες, πόρπες, καθρέφτες, στλεγγίδες, βελόνες, αγκίστρια, κλαδευτήρια, μαχαίρια. Όπλα αποκαλύπτονται σπάνια. Πολύ συχνά, στις γυναικείες και στις παιδικές ιδιαίτερα ταφές, υπάρχουν πήλινα ειδώλια, που απεικονίζουν χθόνιες θεότητες, διάφορες γυναικείες ή ανδρικές μορφές, ηθοποιούς, ερωτιδείς, ζώα. Τα ευρήματα παρουσιάζουν πλατιά τυπολογία και προέλευση. Αντιπροσωπεύονται διάσημα εμπορικά κέντρα του αρχαίου κόσμου και διάφορα εργαστήρια, ενώ είναι αισθητή η παράλληλη ανάπτυξη και της τοπικής παραγωγής. Συγγενικά ταφικά έθιμα, παρόμοιοι τύποι ταφών και ευρήματα απαντούν σε πολλά άλλα νεκροταφεία των αρχαίων πόλεων της Μακεδονίας και της Θράκης και φανερώνουν επιδράσεις, επαφές και εμπορικές συναλλαγές τόσο με την ελληνόφωνη Ανατολή όσο και με γνωστά κέντρα του νησιώτικου χώρου, την Εύβοια, την Αθήνα, την Κόρινθο και τη Βοιωτία.
Ακάνθιοι
Οι Ακάνθιοι συμμάχησαν αρχικά με τους Πέρσες, μετά με τους Αθηναίους και κατόπιν με τους Σπαρτιάτες.
Το 199 π.Χ. την πόλη λεηλάτησαν οι Ρωμαίοι, οι οποίοι την μοίρασαν σε λεγεωνάριους. Κάποια εποχή οι Ρωμαίοι ήταν οι μόνοι κάτοικοι της περιοχής, οι οποίοι την ονόμασαν Ericius, δηλαδή Ερισσός και αργότερα έγινε Ιερισσός.
Η αρχαία Άκανθος απλωνόταν στους λόφους σε μία έκταση περίπου 560 στρεμμάτων. Τα λείψανα, που είναι ορατά σήμερα, είναι ίχνη από την οχύρωση της πόλης και τα σπίτια. Στο κέντρο του οικισμού ανασκάφηκε ένα δημόσιο κτίριο με δύο πηγάδια με μαρμάρινα στόμια.
Οι ανασκαφές στην περιοχή ξεκίνησαν στο νεκροταφείο της Ακάνθου, ακριβώς πάνω στο οποίο είναι χτισμένη η σημερινή Ιερισσός. Έχουν ερευνηθεί περισσότεροι από 12.000 ελληνιστικοί και κλασσικοί τάφοι (2009) και τα περισσότερα ευρήματα βρίσκονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πολυγύρου. Σε όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας η Ιερισσός ήταν έδρα επισκόπου. Διοικητικά υπαγόταν στο ναχιγιέ των Σιδηροκαυσίων αρχικά και του Παζαργκιάχ αργότερα, ενώ παράλληλα αποτελούσε ένα από τα πιο σημαντικά χωριά των Μαδεμοχωρίων.
Σεισμός του 1932
Στις 26 Σεπτεμβρίου 1932 στη ΒΑ Χαλκιδική σημειώθηκε σεισμός μεγέθους 7,1 ρίχτερ. Η Ιερισσός καταστράφηκε σχεδόν ολοσχερώς, καθώς γκρεμίστηκαν 650 σπίτια, 83 άτομα έχασαν τη ζωή τους και περισσότερα από 300 τραυματίστηκαν. Στα υπόλοιπα χωριά περισσότερα από 2.000 σπίτια είτε κατέρρευσαν είτε κατέστησαν ακατοίκητα.
Στην περιοχή εντοπίζονται τρία ενεργά σεισμικά ρήγματα, με το πλέον επικίνδυνο να υπολογίζεται 30 χλμ. σε μήκος και τουλάχιστον 10 χλμ. σε βάθος. Σύμφωνα με σεισμολόγους η εξορυκτική δραστηριότητα σε τόσο σεισμογενείς περιοχές δημιουργεί σοβαρούς κινδύνους για την ασφάλεια τόσο των εργαζομένων όσο και των κατοίκων. Ιδιαίτερη ανησυχία εγείρουν τα φράγματα μεταλλευτικών αποβλήτων που κατασκευάζονται για λογαριασμό της καναδικής Eldorado Gold στα πλαίσια εξορυκτικής επένδυσης (χρυσού-χαλκού).
