Στις 7 Απριλίου 1453 ο Σουλτάνος Μωάμεθ Β΄ ο Πορθητής, κήρυξε επίσημα την πολιορκία της Βασιλεύουσας. Από τον Μάρτιο του ίδιου έτους είχε φροντίσει να συγκεντρώσει τον πολυάριθμο τακτικό στρατό του που αριθμούσε τις 150.000 κάτω από τα τείχη της Κωνσταντινούπολης.
του Κων/νου Τζιαμπάση*
Ο Σουλτάνος είχε στήσει την σκηνή του απέναντι από την πύλη του Αγ. Ρωμανού, στο ίδιος ακριβώς σημείο που την είχε στήσει και ο πατέρας του το 1422, όταν προσπάθησε να καταλάβει την Κωνσταντινούπολη. Λίγες ημέρες αργότερα, στις 12 Απριλίου έφθασε και ο τουρκικός στόλος από- τελούμενος από 400 πλοία και αγκυροβόλησε στον Βόσπορο, στην περιοχή του Διπλοκιονίου. Την ίδια ημέρα άρχισε σφοδρός κανονιοβολισμός εναντίον των τειχών της Κωνσταντινούπολης, από τα τεράστια ορειχάλκινα κανονιά μεγάλου διαμετρήματος τα οποία εκτόξευαν σε μεγάλη απόσταση γιγάντια βλήματα, τα οποία κατέστρεφαν τα Θεοδοσιανά τείχη. Ο κανονιοβολισμός δεν σταμάτησε σε όλη την διάρκεια της πολιορκίας.
Η αναμέτρηση ήταν άνιση. Η χιλιόχρονη Ανατολική Ρωμαϊκή Χριστιανική Αυτοκρατορία που πλέον είχε περιοριστεί εδαφικά στην περιοχή της Κωνσταντινούπολης, της Θράκης και σε ένα μεγάλο τμήμα της Πελοποννήσου, είχε προ πολλού απωλέσει την οικονομική, πολιτική και στρατιωτική της ισχύ. Η Κωνσταντινούπολη είχε τότε πληθυσμό που δεν ξεπερνούσε τις 50000, από αυτούς 5000 ήταν μάχιμοι και 2000 ξένοι, εκτός από τα πληρώματα των καραβιών που βρίσκονταν στον Κεράτιο. Τους ίδιος αριθμούς αναφέρει και ο Γεώργιος Φραντζής στο Χρονικό της Άλωσης.
Στις 18 Απριλίου έγινε η πρώτη γενικευμένη επίθεση των Οθωμανών η οποία αποκρούστηκε με επιτυχία από τους αμυνόμενους. Δυο ημέρες αργότερα τρία πλοία Γενουάτικα και ένα βυζαντινό υπό τον πλοίαρχο Φλαντανελλά έφθασαν μπροστά στην Βασιλεύουσα φορτωμένα με τροφές. Ο τουρκικός στόλος επιτέθηκε εναντίον τους, ακολουθήσε ναυμαχία την οποία παρακολούθησαν με κομμένη ανάσα τόσο οι Τούρκοι όσο και οι Βυζαντινοί. Ο σουλτάνος από την αγωνία του μπήκε έφιππος μέσα στην θάλασσα. Τελικά η ναυμαχία είχε αίσιο τέλος για τους Βυζαντινούς, τους έδωσε ελπίδα και φυσικά πολύτιμες προμήθειες. Ο σουλτάνος πλήρης οργής για την αποτυχία θανάτωσε τον Βούλγαρο ναύαρχο και αντιλήφθηκε ότι με την δύναμη μόνο των κανονιών δεν ήταν δυνατό να καταλάβει την Πόλη.
Έτσι την νύχτα στις 21/22 Απριλίου 1453, έθεσε σε εφαρμογή το σχέδιό του να μεταφέρει 70 πλοία στον κεράτιο κόλπο από την ξηρά πάνω σε μια δίολκο 12 χλμ. μεταξύ Βόσπορου και Κεράτιου κόλπου, τα οποία τραβούσαν τούρκοι δεμένοι με σχοινιά, γεγονός που αποτέλεσε βαρύ πλήγμα για ηθικό των πολιορκημένων. Από τότε έως και τις 21 Μαΐου οι επιθέσεις των Τούρκων ήταν σφοδρές και αλλεπάλληλες, αλλά αποκρούονταν επιτυχώς. Την ίδια μέρα ο σουλτάνος μετά από τις φήμες που είχαν κυκλοφορήσει ότι στο Βυζάντιο έφθανε βοήθεια από την Δύση, έστειλε πρέσβη στον αυτοκράτορα και ζητούσε την παράδοση της Πόλης υπό όρους. Η απάντηση του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου ήταν αποφασιστική και αξιοπρεπής «Το δε την πόλιν σοι δούναι, ουτ’ εμόν έστιν ουτ’ άλλου των κατοικούντων εν ταύτη κοινη γάρ γνώμη πάντες αυτοπροεραίτως αποθανούμεν και ου φεισόμεθα της ζωής ημών».
Στις 27 Μαΐου μετά την δύση του ηλίου, ο Σουλτάνος κάλεσε τους στρατιώτες του και τους έβγαλε λόγο για την τεράστια σημασία που έχει η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης για τους Οθωμανούς, τους θησαυρούς που έχουν οι Βυζαντινοί στα ανάκτορα και στις εκκλησίες. Το ίδιο βράδυ ο αυτοκράτορας κάλεσε τους άνδρες του και τους απηύθυνε την τελευταία του ομιλία, ζητώντας τους να υπερασπιστούν την πίστη τους, την πατρίδα τους, τον Βασιλιά τους και τις οικογένειες τους.
Το ξημέρωμα της Τρίτης 29 Μαΐου 1453 άρχισε σφοδρή επίθεση από τους Τούρκους. Ο Σουλτάνος πραγματοποίησε τρείς επιθέσεις εναντίων των Ελλήνων, με το κύριο βάρος των επιθέσεων να πέφτει στην πύλη του Αγ, Ρωμανού, την οποία υπερασπίζονταν ο αυτοκράτορας μαζί με τον Ιουστινιάνη. Αρχικά επιτέθηκαν άτακτα σώματα. Οι δυο πρώτες όμως επιθέσεις αντιμετωπίστηκαν σθεναρά και επιτυχώς από τους πολιορκημένους, δίνοντας μάχη σώμα με σώμα. Όταν η μέρα ξημέρωσε για τα καλά, ο σουλτάνος διέταξε την τρίτη επίθεση από στεριά και θάλασσα, χρησιμοποιώντας όλες του τις δυνάμεις και το ειδικό σώμα των γενιτσάρων. Ο ήλιος κι ο ουρανός σκεπάστηκαν από τα σύννεφά σκόνης και καπνού. Τα κανόνια πυροβολούσαν ασταμάτητα, οι Τούρκοι επιτίθεντο αλαλάζοντας, ανέβαιναν στις σκάλες και προσπαθούσαν να σκαρφαλώσουν στα τείχη, οι αμυνόμενοι τους έκαιγαν με το υγρό πύρ και τους γκρέμιζαν πετώντας τους τεράστιες πέτρες.
Τρόμος και πανικός επικρατούσε παντού. Στις πύλες διεξάγονταν οι σκληρότερες μάχες σώμα με σώμα, με αμέτρητους νεκρούς. Τότε στην πύλη του Αγ. Ρωμανού τραυματίστηκε ο Ιουστινιάνης, εγκατέλειψε την μάχη και η άμυνα άρχισε να υποχωρεί. Ο αυτοκράτορας προσπάθησε να τους συγκρατήσει αλλά ήταν μάταιο, η αποχώρηση του Ιουστινιάνη προκάλεσε σύγχυση και οι Τούρκοι άρχισαν να εισβάλουν από τα γκρεμισμένα τείχη στην Πόλη. Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος συνέχισε, προσπαθώντας να σώσει την Πόλη, οι επιθέσεις όμως ήταν αλλεπάλληλες, δίπλα του έπεφταν νεκροί οι σύντροφοι του από τα ξίφη των Τούρκων και εκεί στην πύλη του Αγ. Ρωμανού έπεσε και ο ίδιος, ο τελευταίος αυτοκράτορας των Βυζαντινών Κωνσταντίνος ΙΑ΄ Παλαιολόγος σε ηλικία 49 ετών, πολεμώντας ως απλός στρατιώτης. Το σώμα του αναγνωρίστηκε αργότερα από τις βασιλικές περικνημίδες και θάφτηκε με τιμές κατ’ εντολή του σουλτάνου.
Τις επόμενες τρείς ημέρες τα στίφη των τούρκων επιδόθηκαν σε φοβερές λεηλασίες, βανδαλισμούς, σφαγές και βιασμούς. Ανάκτορα, εκκλησίες, μοναστήρια, οικίες πλουσίων η φτωχών ισοπεδώθηκαν. Οι στρατιώτες έπαιρναν αιχμαλώτους όσους έβρισκαν για να τους πουλήσουν ως σκλάβους, όσοι αντιστέκονταν σφάζονταν ανηλεώς. Γυναίκες τις έσερναν από τα μαλλιά και τις βίαζαν. Κλαυθμός, οδυρμός και μοιρολόγια ακούγονταν παντού. Ο σουλτάνος μπήκε το βράδυ έφιππος στην Πόλη, πήγε στην Αγία Σοφία, ανέβηκε πάνω στην Αγία Τράπεζα και προσευχήθηκε στον Αλλάχ.
Η μνήμη όσων θυμούνται την 29η Μαΐου 1453 τιμά τους νεκρούς. Αλλά ποιος θα κλάψει με τους επιζώντες; Για τα διλήμματα, την φρίκη, τις απορίες, τις ενοχές, τις απώλειες, το βαρύ φορτίο της αιχμαλωσίας ή της προσφυγιάς. Το ανείπωτο βάρος της Άλωσης, το αφόρητο κενό, προστέθηκε στην ψυχική καταπόνηση που είχε προκαλέσει ο αδελφοκτόνος παραλογισμός, ο διχασμός ανάμεσα σε Ενωτικούς και Ανθενωτικούς.
Ας αναλογιστούμε ότι μια μέρα σαν αυτή 571 χρόνια μετά την 29 Μαΐου του 1453 όχι τους νεκρούς αλλά τους επιζώντες. Τα νιόπαντρα ζευγάρια και τα κοριτσόπουλα, που δεν πρόλαβαν καλά καλά να ονειρευτούν. Τους γέροντες, που είδαν να γκρεμίζεται όλη τους η ζωή. Τους λιμοκτονούντες, τους άγουρους, τα ναυτόπουλα, τους λαγουμιτζήδες, τις αρχόντισσες, τους καλογέρους και τον κλήρο, τους τραυματίες, τον έντρομο κοσμάκη που έμεινε και πολέμησε με ξύλα και με πέτρες για να κρατήσει την Πόλη, την αποκλεισμένη από στεριά και θάλασσα.
Οι επιζώντες αιχμαλωτίστηκαν και σύρθηκαν στην Αδριανούπολη. Πώς διαχειρίζεσαι τη νέα σου ζωή; Ύστερα είναι κι όλο το αρχοντολόι. Ποιους μηχανισμούς επιβίωσης θα επιλέξεις; Και πόσες δυνατότητες επιλογών υπάρχουν; Ας Σκεφτούμε αυτούς που τούρκεψαν, αυτούς που συνεργάστηκαν, αυτούς που αρνήθηκαν να συμβιβαστούν με την πραγματικότητα, αυτούς που έπρεπε να χωριστούν από συγγενείς και φίλους, επειδή τράβηξαν διαφορετικούς δρόμους, αυτούς που σύρθηκαν στο μαρτύριο. Αλλά ας σκεφτούμε κι όλους τους ξεριζωμένους, εκείνους που είχαν προλάβει να φύγουν κι εκείνους που κατάφεραν να γλυτώσουν την ύστατη ώρα. Η Ανατολική Ρωμαϊκή Χριστιανική αυτοκρατορία είχε πλέον καταλυθεί!
Μετά ήρθε η απελπισία των λογίων στις αυλές και τα κολλέγια της Εσπερίας. Τους πρόσφυγες που βάφτιζαν τα παιδιά τους με ονόματα αυτοκρατόρων, για να μείνουν στη συλλογική μνήμη οι Δουκάδες και οι Λασκαρίνες. Την πίκρα του αυτοεξόριστου Βησσαρίωνα σκέφτομαι. Άφησε στη Βενετία την πολύτιμη βιβλιοθήκη του (τη Μαρκιανή) με τον όρο να είναι ανοιχτή σε όλους, ώστε να έχουν πρόσβαση και οι Έλληνες. Σκέφτομαι την αλλοφροσύνη του Γεώργιου του Τραπεζούντιου, που έστειλε τον Ιούλιο του 1453 στον Πορθητή μια πραγματεία σχετικά με τη χριστιανική πίστη, όπου προτείνει να ενωθούν ο Χριστιανισμός και το Ισλάμ. Τη μεγαλοδούκισα Άννα Παλαιολογίνα Νοταρά, που παραχώρησε το βενετσιάνικο αρχοντικό της στους στρατιώτες, όσους είχαν μπει στην υπηρεσία της Γαληνοτάτης, και ήθελαν να προσεύχονται κάπου, αλλά η άδεια για ίδρυση ορθόδοξης εκκλησίας έκανε δεκαετίες να δοθεί στους «αιρετικούς». Κι ώσπου να δοθεί η άδεια για το κτίσιμο του Αγίου Γεωργίου των Ελλήνων (San Giorgio dei Greci), όπου θα μπορούσαν και να ενταφιάζουν τους νεκρούς τους, μέχρι το 1511 τους έριχναν στα νερά της λιμνοθάλασσας. Και η μνήμη για την άλωση της Πόλης επιστρέφει καθώς η ιστορία συνεχίζει εδώ και 571 χρόνια να δίνει την δική της μάχη με τον χρόνο…
*Ο Κων/νος Χ. Τζιαμπάσης είναι Αρχαιολόγος
