Όλα τα κάστρα να χαθούν όλα και να ρημάξουν Το Παλαμήδι το πικρό θεός να το φυλάξη. Εκεί ‘ναι οι κατάδικοι όλο βαρυποινίτες. Μέσα είναι κι ο άνδρας μου στα σίδερα βαλμένος. Με δυο ζυγίτσες σίδερα στα πόδια και στα χέρια… Στη φυλακή τον έχουνε, στα σκοτεινά μπουντρούμια.
(δημοτικό)
Οι πρώτες φυλακές μετά την απελευθέρωση στεγάστηκαν στο Κάστρο του Παλαμηδιού, που ορθώνεται βιγλάτορας πάνω από την πόλη του Ναυπλίου. Δεν υπάρχει ακριβής ημερομηνία έναρξης της λειτουργίας των φυλακών. Οι βαρυποινίτες στεγάζονται στον προμαχώνα του Μιλτιάδη και στον Άγιο Ανδρέα όσοι έχουν καταδικαστεί σε μικρότερες ποινές.
Έκθεση του 1830 για τις φυλακές Παλαμηδίου, της «επί του Δικαίου Γραμματείας προς τον Διοικητήν Ναυπλίας», αναφέρει ότι οι Κώνστας Δήμου, Πέτρος Γεωργίου και Πάνος Σταμάτης, «φυλακισμένοι ενταύθα, εξαιτούνται ενδύματα, διά να σκεπάσωσι την γυμνότητά των»!
Απόφαση της Γερουσίας (12/1830) για την βελτίωση των φυλακών, ορίζει την διαίρεσή τους σε τρία διαφορετικά τμήματα:
1. δια τους «χρηματικώς ωφειλέτας»
2. δια τους «εγκαλούμενους δι’ εγκλήματα»
3. δια «τους καταδίκους».
Επίσης ορίζεται ότι «εκάστη φυλακή περιέχει μιαν αίθουσαν εις την οποίαν οι κρατούμενοι οφείλουν να εργάζωνται την τέχνην ή το επιτήδευμά των». (Γενική Εφημερίς της Ελλάδος 20/12/1830)
Τον Μάιο του 1833 λαμβάνει χώρα η πρώτη θανατική εκτέλεση με τη Γκιλοτίνα (Καρμανιόλα) στην Πρόνοια. Εκτελείται ο ληστοπειρατής Γεώργιος Μητρομαργαρίτης. Το αποτρόπαιο θέαμα προκάλεσε έντονες αντιδράσεις στο κοινό που παρακολουθούσε και έκτοτε οι εκτελέσεις ορίστηκε να γίνονται στο «Αλωνάκι», εντός του κάστρου του Παλαμηδίου.
Στα τέλη το 1833 ορίζεται η καστρονησίδα Μπούρτζι ως τόπος παραμονής των δημίων. Ως δήμιοι χρησιμοποιούνταν φυλακισμένοι καταδικασμένοι σε θάνατο, που έτσι απέφευγαν την εκτέλεση. Διαμένοντας στο Μπούρτζι ήσαν προστατευμένοι από την οργή των συγγενών όσων εκτελούσαν. Ο πρώτος δήμιος ήταν ο Χασάν Αρναούτ, Αλβανός καταδικασμένος εις θάνατον για ληστείες. (Ορκίστηκε σαν δήμιος 20/10/1833 με οχταετή θητεία).
Ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης οδηγείται στις φυλακές Παλαμηδίου τον Μάιο του 1834, όπου παρέμεινε 11 μήνες.
Ο ορισμένος για την οργάνωση της Δικαιοσύνης Γκέοργκ Λούντβιχ φον Μάουρερ επισκέπτεται τις φυλακές Παλαμηδίου, κατά τη διάρκεια της υπουργίας του (1835), όπου διαπίστωσε τη θλιβερή κατάσταση που επικρατούσε εκεί. Χαρακτηριστική είναι η επισήμανσή του: «οι κρατούμενοι βρίσκονται μέσα σε βρωμερούς υπονόμους, ανάμεσα στα ίδια τους τα περιττώματα».
Οι εφημερίδες της εποχής (1847) περιγράφουν με τα μελανότερα χρώματα την άθλια κατάσταση των φυλακών του Ναυπλίου. «Είναι, απερίγραπτος η κατάστασις αυτών, η δυσωδία είναι τοσαύτη, ώστε και θηρία, αν έκλειε τις εκεί, έπρεπε να απολεσθώσιν. Άνθρωποι κατάγυμνοι ευρίσκονται δεδεμένοι δι’ αλύσων εις καθύγρους και ζοφώδεις ειρκτάς. Ω φρίκη! Οποία ευθύνη βαρύνει τους κ.κ. Εισαγγελείς απέναντι της Δικαιοσύνης και της φιλανθρωπίας, απέναντι της ηθικής, απέναντι της ανθρωπότητος…» (εφημ. «Συντηρητική», 22 Ιουνίου 1847).
Ο Ερρίκος Σλήμαν επισκέπτεται το 1868 τις φυλακές Παλαμηδίου και περιγράφει την τραγική κατάσταση των φυλακισμένων.
Άγνωστος συγγραφέας αναφέρει σε κείμενο που δημοσιεύτηκε το 1890 σε αγγλικό περιοδικό: «Mία από τις κυριότερες δημόσιες φυλακές για καταδίκους Έλληνες εγκληματίες έχει κτιστεί μέσα στα χαλάσματα ενός παλιού βενετικού κάστρου. (…) Mια ανάβαση χιλίων πέτρινων σκαλοπατιών ή ένας περίπατος μέσα από έναν ελικώδη καρόδρομο φέρνει τον επισκέπτη στην πύλη του παλιού κάστρου, όπου ένας από τους φύλακες θα διαταχθεί να τον ξεναγήσει στο χώρο (…) Oι φυλακισμένοι είναι συνωστισμένοι σε ανοιχτές αυλές, οι οποίες περιβάλλονται από κτίρια μέσα στα οποία οι φυλακισμένοι στεγάζονται τη νύχτα. Από τις οροφές των κτιρίων αυτών οι επισκέπτες μπορούν να δουν τη σκηνή κατά κάποιο ανάλογο τρόπο με εκείνον του να κοιτάζεις τις αρκούδες μέσα στο λάκκο. Yπάρχουν δύο τέτοιες αυλές, η μία κοντά στην πύλη, για εγκληματίες που εκτίουν ποινές φυλάκισης μικρότερες των 20 χρόνων, και η άλλη, η «Φυλακή του Mιλτιάδη», η οποία είναι για βαρυποινίτες και για εκείνους που έχουν καταδικαστεί σε θάνατο.
Νύχτα και ημέρα οι φυλακισμένοι επικοινωνούν ελεύθερα μεταξύ τους. Δεν φορούν καμιά ομοιόμορφη στολή, ούτε απασχολούνται σε καμία χρήσιμη εργασία. Είναι όμως ελεύθεροι να κατασκευάζουν μικρά αντικείμενα από ξύλο, κόκκαλο και σύρμα, για να περνούν την ώρα τους. Aυτά τα σηκώνουν ψηλά, μέσα σε κουτιά, και τα προσφέρουν σε όποιους επισκέπτες εμφανίζονται με διάθεση να τα αγοράσουν. Tα κέρδη από τις πωλήσεις τα ξοδεύουν είτε στα τυχερά παιχνίδια είτε στην αγορά κάποιων πολυτελών πραγμάτων, όπως φρούτων ή καπνού ή εργαλείων για την κατασκευή των εμπορευμάτων τους. Ένας κατάδικος είχε την επιχειρηματική σκέψη να ανοίξει ένα καφενείο (Aγνώστου συγγραφέως, «Mια ελληνική φυλακή καταδίκων», μτφ.- επιμ. Oικον. Aναστ. Δ. Σαλαπάτα, Δελτίο Iστορικών Mελετών Nαυπλίου , 94 (Mάρτιος 1996) σ. 77).
Στον τοπικό τύπο το 1888 αναφέρεται ο αριθμός των φυλακισμένων στο Ναύπλιο. Βαρυποινίτες στον προμαχώνα Μιλτιάδη 123, με ποινές οι περισσότεροι ισόβια και ένας σε θάνατο. (εφημ ΑΓΑΜΕΜΝΩΝ 6/1888)
Το 1890 ορίζεται το Ναύπλιο ως αποκλειστικό μέρος των εκτελέσεων (με γκιλοτίνα).
1891. Επίσκεψη στο Ναύπλιο του Ανδρέα Καρκαβίτσα. Στη διάρκεια της παραμονής του εκεί επισκέφτηκε τις φυλακές της πόλης («Μιλτιάδης», «Μπούρτζι», «Άγιος Ανδρέας» και «Βουλευτικό»), συνομίλησε με τους κρατουμένους αλλά και με τους δημίους, είδε τα κελιά τους, παρακολούθησε πώς περνούσαν τον ελεύθερο χρόνο τους
και ενδιαφέρθηκε γενικότερα, για τις συνθήκες κράτησης τους. Συγκλονίζεται από την απάνθρωπη κατάσταση που βλέπει στον «Μιλτιάδη». Οι εντυπώσεις του δημοσιεύονται στο περιοδικό «ΕΣΤΙΑ» (σελ. 241-245) το 1892.
Χαρακτηριστικό είναι το σχόλιό του:
«…Ο Χριστός, τρομώ και λέω, αν έμεν’ ένα ξάμηνο εκεί, βέβαια θα ξέχανε το “αγαπάτε αλλήλους”»…
Εκεί κατέγραψε και το δημοτικό τραγούδι:
Όποιος με βλέπει και γελώ λέει πίκρα δεν έχω.
Μα εγώ έχω πίκρα ‘ς την καρδιά και πίκρα μεσ’ ‘ς τα χείλη.
Δεν έχω φίλο να το πω και να το μολογήσω.
Να σας το ειπώ ψηλά βουνά φοβούμαι μη ραγίστε.
Εμένα με δικάσανε ‘ς τα σίδερα να λυώσω.
Δε με δικάσαν ‘ξάμηνο δε με δικάσαν χρόνο.
Μόν’ με δικάσαν ‘πί ζωής ‘ς τα έρημα μπουντρούμια.
Παρακαλώ την Παναγιά και το Θεό δοξάζω.
Να γιάνη το κορμάκι μου και το δεξί μου χέρι.
Να κάνω τρία γράμματα πικρά, φαρμακωμένα,
το ‘να να πάη ‘ς τη μάνα μου, τ’ άλλο ‘ς την αδερφή μου,
το τρίτο το πικρότερο ‘ς τη δόλια μου γυναίκα.
Να μην αλλάξη τη Λαμπρή και βγή ‘ς το μισοχώρι.
γιατ’ έχω εχθρούς και χαίρονται και φίλους και λυπούνται.
Το τραγούδι μελοποίησε ο Αργείος λαϊκός συνθέτης Θεόφιλος Μετασίδης για τις ανάγκες της θεατρικής παράστασης «Το Ναύπλιο και οι φυλακές του», που δόθηκε στο Παλαμήδι στις 13 & 14 Αυγούστου 2021, σε σκηνοθεσία της σκηνοθέτιδας και ηθοποιού Γιασεμί Κηλαηδόνη.
Το 1913 παύει να λειτουργεί η λαιμητόμος, η οποία μεταφέρεται στο οπλοστάσιο. (κτίριο που βρισκόταν στο χώρο όπου σήμερα είναι το Λύκειο και το Α΄ Δημοτικό σχολειό του Ναυπλίου). Οι εκτελέσεις, πλέον, γίνονται με τυφεκισμό.
Στις 23 Αυγούστου 1923 κλείνουν οι φυλακές του Παλαμηδίου και οι κρατούμενοι μεταφέρονται στην Αίγινα και στην Αθήνα.
Βαρύ το κοινωνικό αποτύπωμα της φυλακής του προμαχώνα «Μιλτιάδης» έχει καταγραφεί από λαϊκούς συνθέτες με σχετικά τραγούδια:
«Το Παλαμήδι τα’ Αναπλιού» (Σαράντη Κοτομάτη)
«Μέσ’ στ’ Αναπλιου το Παλαμήδι» (Γεράσιμου Κλουβάτου)
Κλείνω την αναφορά μου στις φυλακές βαρυποινιτών του Παλαμηδιού με ένα ποίημα που έγραψα το καλοκαίρι του 2008 για την μουσική εκδήλωση με τραγούδια της φυλακής & της παρανομίας, που είχε τίτλο: «Κάστρα Φυλακές» και έλαβε χώρα στις 9 Αυγούστου 2008, στον θαλασσόπυργο Μπούρτζι του Ναυπλίου (Συλλογή «Σκόρπια φύλλα καρδιάς», εκδόσεις Ερωδιός, 2022).
Στην σκιά του «Μιλτιάδη»
Κάστρο παλιό και σκοτεινό, που ορθώνεσαι τ’ αψήλου
και χάνεσαι πίσω, βαθειά, σε χρόνους περασμένους,
στοιχειώνεις μέσ’ στα σπλάχνα σου ψυχές και ιστορίες,
κρίματα, πόνους και καημούς και πάθη και λαχτάρες.
Στέκεις βιγλάτορας, φρουρός μιας Πολιτείας ξένης
γι’ αυτούς που κριματίστηκαν και βγάζουν τιμωρία,
στα σκοτεινά μπουντρούμια σου βαθειά φυλακισμένοι,
απόκληροι απ’ τη ζωή κι από την κοινωνία.
Κρατούμενοι επί ζωής, φυλακισμένοι χρόνια,
χωρίς χαρά το σήμερα, χωρίς ελπίδα τ’ αύριο,
με μνήμες να τους τυραγνούν, με μνήμες να τους δέρνουν,
το φως να ονειρεύονται κι αχτίδα να μη βλέπουν.
Βαρύς ο αγέρας του κελιού, βαριές και οι ανάσες,
μα πιο πολύ βαρύτεροι οι πόνοι των ψυχών τους,
ψυχών που σέρνουν αίματα, άδικα και κατάρες
και ζουν και βασανίζονται κι αναπαμό δεν έχουν.
Και στη σκιά του φοβερού, του κάστρου, που απλώνει,
η Πολιτεία ανέμελη ζει, αναπνέει, στέκει.
Να νοιώθει, άραγε, ασφαλής; Σίγουρη για το μέλλον;
Είν’ το κακό στα σίδερα και το καλό στους δρόμους;
Και ’κει, μέσ’ στην ανεμελιά, στο χαλαρό τον ύπνο.
των δίκαιων, που τους φρουρεί του κάστρου η φοβέρα,
μια ανατριχίλα της στιγμής, τον διαπερνά και φέρνει
το αχ του αναστεναγμού, που βγαίνει από τις ντάπιες…
Ευχαριστώ τον Ναυπλιώτη ιστορικό μελετητή Χαράλαμπο Αντωνιάδη για τα ιστορικά στοιχεία που μου παραχώρησε, που αποτελούν και τον κύριο κορμό αυτού του άρθρου («Ημερολόγιο» φυλακών της πόλης του Ναυπλίου / Αργολική Βιβλιοθήκη Ιστορίας & Πολιτισμού).
Γιώργος Ν. Μουσταΐρας.
