Μια νέα σπάνια τοιχογραφία μεγάλων διαστάσεων με θέμα τα διονυσιακά μυστήρια αποκαλύφθηκε στην αρχαία Πομπηία. Μια νωπογραφία του 1ου αι. π.Χ. ανακαλύφθηκε στην αρχαία Πομπηία,- που καταστράφηκε από τον Βεζούβιο το 79 μ.Χ. – και η οποία κάνει σαφή αναφορά στις τοιχογραφίες της διάσημης ρωμαϊκής «Έπαυλης των Διονυσιακών Μυστηρίων».
του Κων/νου Χ. Τζιαμπάση*
Περισσότερα από 100 χρόνια μετά την ανακάλυψη της ρωμαϊκής «Έπαυλης των Μυστηρίων», μια νέα μεγάλη τοιχογραφία ρίχνει φως στα μυστήρια του Διονύσου στον ελληνορωμαϊκό κόσμο.
Σε μια μεγάλη αίθουσα συμποσίου, που ανασκάφηκε τις πρώτες εβδομάδες του 2025 στην κεντρική περιοχή της Πομπηίας (insula 10, Regio IX), αποκαλύφθηκε μια τοιχογραφία σχεδόν σε φυσικό μέγεθος, που διατρέχει τις τρεις πλευρές του δωματίου, το οποίο ήταν ανοιχτό προς τον εσωτερικό κήπο της οικίας.
Η σκηνή δείχνει την πομπή του Διόνυσου, του θεού του κρασιού: οι Βάκχες, οι ακόλουθοι του Διονύσου παριστάνονται ως χορεύτριες, αλλά και ως θηριώδεις κυνηγοί, με μια σφαγμένη κατσίκα στους ώμους ή με ένα σπαθί και τα σπλάχνα ενός ζώου στα χέρια τους, νεαροί Σάτυροι με μυτερά αυτιά που παίζουν διπλό φλάουτο, ενώ ένας άλλος κάνει μια σπονδή με κρασί, ρίχνοντας το κρασί από ένα αγγείο σε σχήμα κέρατου σε ένα ρηχό κύπελλο πίσω από την πλάτη του. Στο κέντρο της σύνθεσης υπάρχει μια γυναίκα με ένα γέρο Σιληνό που κρατά μια δάδα: είναι μια κοινή θνητή (initianda), που, μέσα από ένα νυχτερινό τελετουργικό, πρόκειται να μυηθεί στα μυστήρια του Διονύσου, του θεού που πεθαίνει και ξαναγεννιέται, υποσχόμενος το ίδιο στους οπαδούς του. Μια αξιοπερίεργη λεπτομέρεια συνίσταται στο γεγονός ότι όλες οι μορφές της ζωφόρου αναπαριστώνται σε βάθρα, σαν να είναι αγάλματα, ενώ ταυτόχρονα οι κινήσεις, η επιδερμίδα και τα ρούχα τους τις κάνουν να φαίνονται πολύ ζωντανές.
Οι αρχαιολόγοι έχουν ονομάσει συμβατικά την οικία με την μεγάλη τοιχογραφία «Οικία του Θιάσου», με σαφή αναφορά στην πομπή του Διονύσου. Στην αρχαιότητα υπήρχαν μια σειρά από λατρείες, συμπεριλαμβανομένης της λατρείας του Διονύσου, στις οποίες είχαν πρόσβαση μόνο όσοι εκτελούσαν την τελετουργία της μύησης, όπως αναπαρίσταται και στη τοιχογραφία της Πομπηίας. Αυτές οι λατρείες ονομάζονταν «μυστηριακές», γιατί μόνο οι μυημένοι μπορούσαν να γνωρίζουν τα μυστικά τους. Συχνά συνδέονταν με την υπόσχεση μιας νέας ευλογημένης ζωής, τόσο σε αυτόν τον κόσμο όσο και στη μετά θάνατον ζωή.
Η σκηνή που ανακαλύφθηκε στην Πομπηία μπορεί να αποδοθεί στο λεγόμενο δεύτερο ζωγραφικό ρυθμό της αρχαίας Πομπηίας που χρονολογείται τον 1ο αι. π.Χ. Συγκεκριμένα, η σκηνή μπορεί να χρονολογηθεί ανάμεσα στο 40-30 π.Χ. Αυτό σημαίνει ότι την εποχή της έκρηξης του Βεζούβιου, που έθαψε την Πομπηία το 79 μ.Χ. κάτω από τις στάχτες, η διονυσιακή σκηνή είχε ήδη περίπου έναν αιώνα ζωής.
Το μόνο παράδειγμα τοιχογραφίας μεγάλων διαστάσεων με αναπαραστάσεις παρόμοιων τελετουργιών είναι η μεγάλη τοιχογραφία από την ρωμαϊκή «Έπαυλη των Μυστηρίων» που βρίσκεται λίγο έξω από την αρχαία Πομπηία, επίσης του δεύτερο ζωγραφικού ρυθμού της Πομπηίας.
Η νέα σκηνή βρέθηκε στην «οικία του Θιάσου» μέσα στην αρχαία Πομπηία, σε σύγκριση με τη «Έπαυλη των Μυστηρίων», προσθέτει ένα άλλο θέμα στις εικόνες των τελετουργιών μύησης του Διονύσου: το κυνήγι, το οποίο προκαλείται όχι μόνο από τις Βάκχες, αλλά και από μια δεύτερη, μικρότερη παράσταση που βρίσκεται πάνω από αυτή με τις Βάκχες και τους Σατύρους, που είναι άψογοι και νεκροί διάφορα πουλιά, αλλά και ψάρια και μαλάκια.
Η σκηνή με «το κυνήγι των Βακχών του Διονύσου» ξεκινώντας από την αρχαία τραγωδία Βάκχες του Ευριπίδη, του 405 π.Χ. μιλάει για κάτι διαφορετικό, μεγάλο και ορατό, όπως λέει ο χορός στο κείμενο του Ευριπίδη, για μια αχαλίνωτη και εκστατική ζωή. Για τους αρχαίους, οι Βάκχες εξέφραζαν την άγρια και αδάμαστη πλευρά των γυναικών, η γυναίκα που εγκαταλείπει τα παιδιά της, το σπίτι και την πόλη της, που αφήνει την ανδρική κλίνη, για να χορέψει ελεύθερη, να πάει για κυνήγι και να φάει κρέας, να περιπλανηθεί στα βουνά και τα δάση. Εν ολίγοις, το αντίθετο της «όμορφης» γυναίκας, που μιμείται την Αφροδίτη, τη θεά του έρωτα και του γάμου, τη γυναίκα που κοιτάζει τον εαυτό της στον καθρέφτη, που «γίνεται όμορφη». Τόσο η σκηνή της «Οίκίας του Θιάσου» όσο και αυτή της ρωμαϊκής «Έπαυλης των Διονυσιακών Μυστηρίων» δείχνουν τη γυναίκα ως αιωρούμενη, ως ταλαντευόμενη ανάμεσα σε αυτά τα δύο άκρα, δύο τρόπους γυναικείας ύπαρξης για τα ήθη της εποχής. Είναι τοιχογραφίες με βαθιά θρησκευτική σημασία, αλλά εδώ είχαν τη λειτουργία να στολίζουν χώρους για συμπόσια και συναθροίσεις για να δημιουργήσουν λίγη ατμόσφαιρα. Πίσω από αυτούς τους υπέροχους πίνακες, με το παιχνίδι τους με την ψευδαίσθηση και την πραγματικότητα, μπορεί ο επισκέπτης να δει τα σημάδια μιας θρησκευτικής κρίσης που έπληξε τον αρχαίο κόσμο, αλλά μπορεί επίσης και να κατανοήσει το μεγαλείο μιας τελετουργίας που χρονολογείται από έναν αρχαϊκό κόσμο, τουλάχιστον στη 2η χιλιετία π.Χ.
Οι έρευνες στο λεγόμενο Regio IX της Πομπηίας - μια από τις εννέα περιοχές στις οποίες χωρίζεται η αρχαία Πομπηία- ξεκίνησαν τον Φεβρουάριο του 2023, σε μια περιοχή που καλύπτει περίπου 3.200 τ.μ., σχεδόν ένα ολόκληρο τετράγωνο της αρχαίας πόλης που θάφτηκε το 79 μ.Χ. από τον Βεζούβιο. Η ανασκαφή, στην οποία εντοπίστηκαν πάνω από 50 νέα δωμάτια κατανεμημένα σε μια επιφάνεια άνω των 1500 τ.μ., αποκάλυψε δύο αίθρια, που είχαν ήδη ερευνηθεί εν μέρει τον 19ο αιώνα, χτισμένα στην περίοδο των Σαμνιτών ( ιταλικό φύλο) και μετασκευάστηκαν τον 1ο αι. μ.Χ. σε εργαστήρια παραγωγής: πλυντήριο (fullonica) και φούρνο, με χώρους για φούρνους και μυλόπετρες και χώρους επεξεργασίας προϊόντων διατροφής (δημητριακά) που πιθανόν θα διανέμονταν στην πόλη. Στα νότια αυτών των δύο εργαστηριακών κατοικιών, βρέθηκαν μερικά πολυτελή δωμάτια, που ανήκαν σε μια μεγάλη οικία. Μεταξύ αυτών, εκτός από τη μεγάλη αίθουσα με τις διονυσιακές σκηνές, μια αίθουσα με σκηνές από το τρωικό έπος, ένα ιερό με μπλε φόντο με τις τέσσερις εποχές και τις αλληγορίες της γεωργίας και της κτηνοτροφίας και ένας μεγάλος χώρος με θέρμες(λουτρά).
Η είσοδος, ο χώρος του αίθριου και μεγάλο μέρος του περιστυλίου παραμένουν ακόμη ανεξερεύνητα, περιμένοντας στους επόμενους μήνες να έρθουν στο φως δίνοντας νέα ενδιαφέροντα στοιχεία για την αρχαία Πομπηία και τα ήθη στον αρχαίο κόσμο.
*Ο Κων/νος Χ. Τζιαμπάσης είναι αρχαιολόγος
