Ο τίτλος της έκθεσης «Εκατόμπολις», αντλείται από την αναφορά της Κρήτης στην Ιλιάδα του Ομήρου ως «νησί των εκατό πόλεων». Αντικατοπτρίζει την ποικιλομορφία και τη δυναμική των αρχαϊκών πόλεων που διαμόρφωσαν την πορεία του νησιού στους ιστορικούς χρόνους.
Επιμέλεια: Κωνσταντίνος Τζιαμπάσης*
Η Κρήτη βρέθηκε στην πρώτη γραμμή αυτών των πολιτικών εξελίξεων που οδήγησαν τελικά στο μεγαλείο της Κλασικής Ελλάδος, πάνω στο οποίο αναπτύχθηκε η έννοια της πόλης-κράτους.
Η «ΕΚΑΤΟΜΠΟΛΙΣ» έχει ως στόχο να φωτίσει τη συναρπαστική ιστορία της ίδρυσης και ανάπτυξης των πόλεων στην Κρήτη κατά την Αρχαϊκή περίοδο (7ος – 5ος αιώνας π.Χ.), που αναδείχθηκαν ως κέντρα πολιτισμού και δύναμης, περίπου 500 χρόνια μετά το τέλος του λαμπερού μινωικού κόσμου. Πρόκειται για ένα σπουδαίο κοινωνικό και πολιτικό φαινόμενο, καθώς φαίνεται ότι στην Κρήτη αναπτύχθηκαν πρώιμα οι πολιτειακές δομές και οι θεσμοί που συνέβαλαν στη διαμόρφωση της αρχαίας ελληνικής πολιτικής ταυτότητας.
Μέσα από μια εντυπωσιακή επιλογή περίπου τριακοσίων αρχαιολογικών ευρημάτων, η έκθεση αναδεικνύει τις αρχαίες πόλεις, την οικονομική και πολιτική τους ανάπτυξη, τα δημιουργήματα και τις ζωές των ανθρώπων που τις κατοικούσαν. Στόχος είναι να προβληθεί μία πτυχή της πολιτιστικής κληρονομιάς της Κρήτης, η οποία αν και σημαντική παραμένει εν πολλοίς άγνωστη στο ευρύ κοινό. Ταυτόχρονα παρουσιάζονται αρχαιολογικά ευρήματα που τεκμηριώνουν τη συμβολή των Κρητικών πόλεων στο γίγνεσθαι του Ελληνικού κόσμου κατά την Αρχαϊκή περίοδο.
Ας αναφερθούμε αναλυτικότερα στο περιεχόμενο της έκθεσης: Διακόσια ογδόντα ένα είναι τα κορυφαία εκθέματα, ανάμεσα στα οποία εκατόν ογδόντα οχτώ αρχαία έργα αρμοδιότητας Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου και σαράντα έξι αρχαία έργα αρμοδιότητας της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ηρακλείου. Σύμφωνα με την Ιλιάδα ή Κρήτη ήταν «εκατόμπολις», ενώ η Κρήτη τής Οδύσσειας έχει «εννήκοντα πόληες». Το «εκατόμπολις» μπορεί να σήμαινε πως είχε 100 πόλεις, ή «πάρα πολλές».
Μαζί με τα ανωτέρω θα παρουσιαστούν 90 αρχαιότητες από διάφορες εφορείες αρχαιοτήτων του υπουργείου Πολιτισμού. Δεκαεπτά αρχαία έργα είναι αρμοδιότητας της Εφορείας Αρχαιοτήτων Λασιθίου, έντεκα αρχαία έργα (και η ομάδα ανθρωπολογικού υλικού των «Δεσμωτών») είναι αρμοδιότητας της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πειραιώς και Νήσων, επτά αρχαία έργα είναι αρμοδιότητας της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ρεθύμνου, έξι αρμοδιότητας της Εφορείας Αρχαιοτήτων Χανίων, δύο αρμοδιότητας της Εφορείας Αρχαιοτήτων Σάμου και Ικαρίας, ένα αρμοδιότητας της Εφορείας Αρχαιοτήτων Φωκίδας, ενώ θα εκτίθενται και δύο (02) παλαίτυπες εκδόσεις της Ιλιάδας και της Οδύσσειας από την Βικελαία Βιβλιοθήκη του Ηρακλείου.
Ταυτόχρονα θα παρουσιαστούν αρχαιολογικά ευρήματα που τεκμηριώνουν τη συμβολή των Κρητικών πόλεων στο γίγνεσθαι του Ελληνικού κόσμου κατά την Αρχαϊκή περίοδο. Πολλά από τα εκθέματα θα παρουσιαστούν για πρώτη φορά στο κοινό, ενώ ορισμένα ταξίδεψαν στο Ηράκλειο από άλλα Μουσεία της Κρήτης αλλά και από τα Μουσεία της Σάμου και των Δελφών.
Η αρχαϊκή εποχή είναι περίοδος μετάβασης από το άγραφο (προφορικό) στο γραπτό δίκαιο. Αυτή η εξέλιξη συνδέεται άρρηκτα με την ανάδυση της πόλης-κράτους. Οι κρητικές πόλεις είναι πρωτοπόρες στην καταγραφή δικαίου. Στην Κρήτη έχει βρεθεί μεγαλύτερος αριθμός αρχαϊκών νομικών επιγραφών από κάθε άλλη περιοχή της Ελλάδας (Αξός, Γόρτυνα, Δάταλα, Δρήρος, Ελεύθερνα, Έλτυνα, Κνωσός, Λύττος, Ριζηνία και Φαιστός).
Οι πολίτες, οι ελεύθεροι χωρίς πολιτικά δικαιώματα και οι δούλοι συνέθεταν όπως σε όλες της ελληνικές πόλεις τις κοινωνίες, με τους πρώτους να αφιερώνουν εντυπωσιακά και πολυτελή όπλα στους θεούς σε μεγάλα ιερά της Κρήτης, όπως το Ιδαίο και το Δικταίο Άντρο.
Ο ανταγωνισμός των αριστοκρατών-πολεμιστών μάλιστα, θυμίζει τις μονομαχίες των ομηρικών ηρώων, κάτι που αλλάζει από τον 7ο και 6ο αιώνα π.Χ. όταν οι κοινότητες
συγκροτούνται πλέον σε πόλεις και τα αφιερώματα είναι μικρογραφικά ομοιώματα όπλων, προσιτά για όλα τα βαλάντια, ενδεικτικά του ομαδικού πνεύματος της εποχής.
Στο ιερό του Ερμή και της Αφροδίτης στη Σύμη Βιάννου αίφνης, ο θεός εμφανίζεται ως αγένειος έφηβος, που από το σώμα του φύονται κλαδιά, απηχώντας την υπόσταση του θεού της βλάστησης.
Από το υστερομινωικό παρελθόν διατηρείται και η κυριαρχία της γυναικείας θεότητας, αρχικά όρθιας με υψωμένα χέρια και αργότερα ένθρονης, παράλληλα συνεχίζεται και η σπηλαιολατρεία και δύο διάσημα σπήλαια, το Ιδαίο και το Δικταίο Άντρο διεκδικούν τη γέννηση του Κρηταγενή Δία.
Οι οπλίτες μάχονταν βαριά οπλισμένοι με κράνος, θώρακα, ζώνη, μίτρα, κνημίδες, δόρυ, ξίφος και το όπλον, που ήταν η χαρακτηριστική κυκλική ασπίδα. Οι Κρήτες μάλιστα ήταν περιζήτητοι μισθοφόροι ως δεινοί τοξότες μέχρι την εποχή του Βυζαντίου.
Θεωρούνταν άλλωστε, δεινοί επιδρομείς αλλά και έμπειροι θαλασσοπόροι ενώ τα αρχαιολογικά δεδομένα επιβεβαιώνουν τη δυναμική παρουσία της Κρήτης στον ελλαδικό χώρο, υποστηρίζοντας τις αφηγήσεις, σύμφωνα με τις οποίες περιώνυμοι Κρήτες εξήγαγαν τις γνώσεις, ικανότητες, δεξιότητες, ακόμα και τα έργα τους σε άλλους τόπους.
Οι νόμοι βρίσκονται σε δημόσια θέα στο άστυ, κυρίως χαραγμένοι στους τοίχους των ναών. Στη Γόρτυνα έχουν βρεθεί περί τις 150 επιγραφές νομικού περιεχομένου. Μεταξύ αυτών, ο μνημειώδης «Κώδικας» της Γόρτυνας» (Εικ.2)– η πιο εκτεταμένη νομική επιγραφή στην Ελλάδα, η οποία ρυθμίζει ζητήματα δημοσίου δικαίου, ιδιοκτησίας, προσωπικής κατάστασης, οικογενειακών σχέσεων, κληρονομικών δικαιωμάτων, συναλλαγών, δικονομικά και άλλα, προβλέποντας αποζημιώσεις για συναφή εγκλήματα. Είναι ένα οργανωμένο σύνολο διατάξεων – γι’ αυτό το αποκαλούμε «Κώδικα» – που ρυθμίζει τις σχέσεις ανάμεσα στα μέλη της κοινότητας (πολίτες και μη). Αντανακλά την πρώιμη ανάπτυξη ενός προηγμένου νομικού πολιτισμού.
Είναι δύσκολο να κάνουμε λόγο για όλα τα ευρήματα που παρουσιάζονται και την ιδιαίτερη σημασία τους αλλά σίγουρα ανάμεσα τους ξεχωρίζουν:
Η ασπίδα ενός πολεμιστή του 7ος αι. π.Χ.από αριστοκρατική γενιά που είχε αφιερώσει αυτήν την ασπίδα στο ιερό του Κρηταγενή Δικταίου Δία, που οι Κρήτες είχαν ιδρύσει στα ερείπια της σπουδαίας μινωικής πολιτείας στο Παλαίκαστρο της Σητείας. Ένα ανάγλυφο κεφάλι λιονταριού ορμούσε μαζί με τον πολεμιστή, λιοντάρια προστάτευαν το Δένδρο της Ζωής και δύο Σφίγγες φρουροί στη ζωή και τον θάνατο.
Στην Κρήτη εξάλλου, απαντάται η παλαιότερη ανάμνηση των «ποινικηίων» (φοινικηίων) γραμμάτων στον ελληνικό κόσμο σε μία επιγραφή από την Έλτυνα (σημερινοί Κουνάβοι), ένα εύρημα που υποδεικνύει, ότι η νήσος υπήρξε ένας από τους πρώτους σταθμούς χρήσης και εξέλιξης του φοινικικού αλφαβήτου.
Πολλά κείμενα έτσι, ήδη από τον 7ο π.Χ. αιώνα απηχούν εκτεταμένο αλφαβητισμό των Κρητών.
Όσο για τους πολέμους μεταξύ τους, φυσικά και υπήρχαν, με αίτια κυρίως την ανάγκη καλλιεργήσιμης γης, έτσι οι κρητικές πόλεις συγκρούονταν μεταξύ τους για να διαφυλάξουν και να επεκτείνουν τον ζωτικό τους χώρο.
Η θέση της γυναίκας σ΄αυτήν την ανδροκρατούμενη κοινωνία των πολιτών-πολεμιστών είναι ωστόσο δύσκολα ανιχνεύσιμη.
Οι γυναίκες δεν ήταν πολίτες ώστε να έχουν ίσα δικαιώματα με τους άντρες αλλά προσδιορίζονταν κυρίως μέσω της συγγένειάς τους με αυτούς.
Ωστόσο στις επιτύμβιες στήλες του Πρινιά γυναίκες μέλη της αριστοκρατίας απεικονίζονται κρατώντας στεφάνι ή ρόκα ως σεβάσμιες υφάντρες ενώ η νομοθεσία της Γόρτυνας μαρτυρά, ότι οι γυναίκες είναι πιο «ορατές» και οικονομικά αυτόνομες απ’ ό,τι αλλού, δεδομένου ότι αναλαμβάνουν τη διαχείριση του οίκου και της πατρικής περιουσίας.
Ενδιαφέρον έχει εξάλλου, ότι ο βιασμός ήταν ποινικοποιημένος και οι δράστες πλήρωναν αυστηρά πρόστιμα ενώ σε περίπτωση μοιχείας η μοιχαλίδα δεν τιμωρούνταν σε αντίθεση με το αθηναϊκό δίκαιο.
Ήταν ανατολίτες τεχνίτες ή έμποροι, των οποίων η παρουσία μαρτυρείται από ανατολικά και ανατολίζοντα έργα που έχουν έρθει στο φως αλλά και από κάποιες, ιδιαίτερες ταφικές και λατρευτικές πρακτικές. Όπως τα φοινικικά ταφικά σήματα (cippi) που έχουν βρεθεί στη νεκρόπολη της Ορθής Πέτρας στην Ελεύθερνα και στην Κνωσό.
Σε σωστή κατεύθυνση είναι το γεγονός ότι τα εκθέματα πλαισιώνονται και συσχετιζονται με ενημερωτικά μέσα (κείμενα, βίντεο), εποπτικό υλικό με στρωματογραφικές τομές, φωτογραφικές απεικονίσεις ανεσκαμμένων πόλεων στο φυσικό τους τοπίο, σχεδιαστικές αναπαραστάσεις κ.α.
Μάλλον ατυχής η ξεχωριστή θέση που έλαβαν τα ευρήματα από το νεκροταφείο του Φαλήρου, και συγκεκριμένα από την ομαδική ταφή των «Δεσμωτών». Το σύνολο αυτό εντάχθηκε στο μουσειολογικό σκεπτικό της έκθεσης μέσω του αθηναϊκού αφηγήματος του Κυλωνείου Άγους που συνδέει τον σοφό μάντη και νομοθέτη Επιμενίδη από την Κρήτη με τους καθαρμούς της πόλης, και αντανακλά τη συμβολή του στην πρώτη γραπτή νομοθεσία της Αθήνας. Η Κρήτη παρουσιάζεται έτσι ως συνδετικός κρίκος ανάμεσα στο παλαιό άγραφο δίκαιο των γενών και του μύθου και στον νέο γραπτό κώδικα νόμων της πόλης.
Σε σωστή κατεύθυνση είναι το γεγονός ότι τα εκθέματα πλαισιώνονται και συσχετιζονται με ενημερωτικά μέσα (κείμενα, βίντεο), εποπτικό υλικό με στρωματογραφικές τομές, φωτογραφικές απεικονίσεις ανεσκαμμένων πόλεων στο φυσικό τους τοπίο, σχεδιαστικές αναπαραστάσεις κ.α.
Η έκθεση φιλοξενείται στην αίθουσα Περιοδικών Εκθέσεων του Μουσείου έως τον Αύγουστο του 2025. Το Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου και η Εφορεία Αρχαιοτήτων Ηρακλείου διοργάνωσαν αυτό το ιδιαίτερο γεγονός και αρχαιολογική περιοδική έκθεση εγκαινίασε ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης την περασμένη Πέμπτη. Η ΕΚΑΤΟΜΠΟΛΙΣ συνοδεύεται από τακτικές ξεναγήσεις από τους αρχαιολόγους του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου και της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ηρακλείου και από κύκλο διαλέξεων που θα δοθούν, στα ελληνικά και τα αγγλικά, από επιστήμονες που ανασκάπτουν και μελετούν σημαντικά κέντρα της αρχαϊκής Κρήτης.
*Ο Κωνσταντίνος Τζιαμπάσης είναι αρχαιολόγος
