Όλοι γνωρίζουν τις Κυκλάδες για τις παραλίες τους και τα παραθαλάσσια ψαροχώρια τους, τους ανεμόμυλους που «αγναντεύουν» τη θάλασσα και την έντονη καλοκαιρινή νυχτερινή ζωή. Υπάρχει, όμως, ένα νησί των Κυκλάδων, η Νάξος που ενώ τα έχει όλα αυτά, έχει και κάτι περισσότερο. Ορεινά χωριά, με γραφικά σπίτια και σοκάκια, με πολιτιστικές επιλογές. Ίσως το πιο όμορφο από αυτά τα χωριά είναι η Απείρανθος.
Επιμέλεια: Κωνσταντίνος Τζιαμπάσης*
«Τ’ Απεράθου» όπως την ονομάζουν στην τοπική διάλεκτο, σε απόσταση 28 χλμ. από την Χώρα της Νάξου, καλωσορίζει χιλιάδες επισκέπτες κατά τη διάρκεια της θερινής περιόδου. Τα δαιδαλώδη σοκάκια με καμάρες, δροσερές πλατειούλες υπό τον ίσκιο των πλατανιών, αρχοντικά, παραδοσιακά καφενεία και ταβέρνες που σερβίρουν αξιώτικες λιχουδιές, καθιστούν τον παραδοσιακό οικισμό δημοφιλέστατο προορισμό στη Νάξο.
Το χωριό με τα πετρόκτιστα σπίτια είναι χτισμένο σε υψόμετρο 600 περίπου μέτρων, στην ενδοχώρα της Νάξου, στις ανατολικές υπώρειες του όρους Φανάρι, και περηφανεύεται για την αρχιτεκτονική της, τις παραδόσεις της, τα ήθη και τα έθιμα, την ιστορία της. Περί τους 600 είναι οι μόνιμοι κάτοικοι, και 150 στους παραλιακούς οικισμούς Μουτσούνα, Λιγαρίδια, Κανάκη, Κλειδός, Πάνερμος.
«Τ’ Απεράθου» είναι το χωριό του Μανώλη Γλέζου, ο οποίος υπήρξε και πρόεδρος της κοινότητας τη δεκαετία του 1980. Είναι, επίσης, γενέτειρα του Πέτρου Πρωτοπαπαδάκη ο οποίος υπήρξε πρωθυπουργός της Ελλάδας και ένας από τους 6 εκτελεσθέντες στη Δίκη των Έξι, αμέσως μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή.
Στα ίχνη της ιστορίας
Ανάμεσα στα άλλα η περιοχή ξεχωρίζει για το βυζαντινό πλούτο της, η βυζαντινή εκκλησία της Αγίας Κυριακής – ένα από τα σπουδαιότερα βυζαντινά μνημεία της Νάξου-, πήρε το 1ο βραβείο Πολιτιστικής Κληρονομιάς στα Ευρωπαϊκά Βραβεία 2018 (Europa Nostra Awards), στην κατηγορία «Διαφύλαξης». Σ’ ότι αφορά την εκκλησία της Αγίας Κυριακής, η οποία βρίσκεται στη θέση Καλλονή (περίπου 3 χλμ. από την Απείρανθο), κοντά στα σμυριδορυχεία, χρονολογείται στην περίοδο της Εικονομαχίας, περίπου τον 9οαι.μ.Χ, είναι ένα από τα σημαντικότερα χριστιανικά μνημεία στα Βαλκάνια, και έχει πλήθος τοιχογραφιών με πιο χαρακτηριστική την απεικόνιση πτηνών με κορδέλες στο λαιμό, που βρίσκεται στην αψίδα του ιερού. Στην ευρύτερη περιοχή της Απειράνθου εντοπίζονται περί τις 50 βυζαντινές εκκλησίες, με τον Άγιο Ιωάννη το Θεολόγο να βρίσκεται στο στάδιο της αναστήλωσης και της αποκατάστασης του μνημείου.
Αυτό που εντυπωσιάζει στην Απείρανθο είναι ότι διατηρεί σχεδόν ανέπαφη την αρχιτεκτονική της μορφή, η οποία προέρχεται από την εποχής της Ενετοκρατίας στις Κυκλάδες. Ο οικισμός διατηρεί μέχρι σήμερα την ενετική αρχιτεκτονική του με στενά μαρμάρινα καλντερίμια τα οποία διαθέτουν καμάρες.
Η Απείρανθος ξεχωρίζει για το κάλος του και την αρχιτεκτονική της. Άλλωστε όλο το χωριό είναι χαρακτηρισμένο ως παραδοσιακός οικισμός. Το χωριό έχει χαρακτηριστεί από το 1978 παραδοσιακός οικισμός. Είναι ανεπτυγμένο γύρω από δύο Πύργους του 17ου αιώνα, που ανήκαν άλλοτε σε Φράγκους μεγαλογαιοκτήμονες. Ο ένας εξ αυτών είναι ο πύργος του Ζευγώλη, χτισμένος πάνω σε βράχο, ο οποίος αποτελεί και το σημείο εκκίνησης για την περιήγηση στα ενδότερα του χωριού, χαρακτηρισμένου ως παραδοσιακός οικισμός από το 1978. Πρόκειται για ένα εντυπωσιακό οικοδόμημα του 17ου αι. φτιαγμένο πάνω σε βράχο. Αλλά δεν είναι μόνο αυτό που θα σας εντυπωσιάσει, καθώς στον κεντρικό δρόμο του χωριού θα συναντήσετε την εκκλησία της Παναγίας της Απειρανθίτισσας, που κτίστηκε τον 18ο αιώνα.
Στο μέσο περίπου του χωριού, στον κεντρικό πεζόδρομο, βρίσκεται η Αρχαιολογική Συλλογή «Μιχάλης Μπαρδάνης που παρουσιάζει ευρήματα της Πρωτοκυκλαδικής περιόδου. Τα σπουδαιότερα εκθέματα, λόγω της σπανιότητας τους, θεωρούνται οι δέκα λίθινες πλάκες με βραχογραφήματα σκηνών της καθημερινότητας, που βρέθηκαν στην Κορφή τ’ Αρωνιού, έναν παραλιακό λόφο στα ανατολικά της Νάξου.
Στην Απείρανθος εκτός από το Αρχαιολογικό Μουσείο, στο Πολιτιστικό Κέντρο του χωριού βρίσκονται το Γεωλογικό μουσείο, το Λαογραφικό και το Μουσείο Εικαστικών Τεχνών όπου βλέπουμε έργα ντόπιων κυρίως καλλιτεχνών και στη Δημοτική Βιβλιοθήκη όπου ξεφυλλίζουμε εκδόσεις για τον απεραθίτικο πολιτισμό.
Ένα χωριό με τη δική του ντοπιολαλιά
Ο τοπικός πολιτισμός έχει σαφή διαφορά από τα άλλα χωριά των Κυκλάδων, ακόμα και από τα άλλα χωριά της Νάξου. Η Απείρανθος ξεχωρίζει και για την τοπική της διάλεκτο. Μία θεωρία είναι ότι αυτό έχει να κάνει με την κρητική, σφακιανή και ανωγειανή καταγωγή των κατοίκων του. Αν και το χωριό βρίσκεται στην Νάξο, τα ήθη και τα έθιμα των κατοίκων του χωριού, οι ίδιοι οι άνθρωποι του, έχουν όλα τα χαρακτηρίστηκα των Κρητικών.
Όσον αφορά την προέλευση των κατοίκων της Απειράνθου υπάρχουν πολλές εκδοχές. Ακόμα κι αν δεν είναι 100% επιβεβαιωμένη αυτή η θεωρία, το σίγουρο είναι πως οι Απειραθιώτες διατηρούν αρκετά ήθη και έθιμα που μοιάζουν με αυτά της Κρήτης. Στα γλέντια τους σχεδόν πάντα υπάρχουν κρητικές λύρες και λαούτα. Μια άλλη εκδοχή όπως αυτή αναφέρεται το 1413 από τον περιηγητή Χριστόφορο Μπουοντελμόντι αναφέρει το χωριό της Απειράνθου στο βιβλίο του «Liber insularum archipelagi» και πως οι κάτοικοι του χωριού κατάγονται από τα παράλια της Μικράς Ασίας. Η ονομασία Απείρανθος θεωρείται νεότερη ονομασία του χωριού. Το όνομα δόθηκε λίγα χρόνια πριν την Επανάσταση του 1821. Το όνομα του χωριού προέρχεται εκ της Περίνθου της Κωνσταντινούπολης, από την οποία και κατάγονταν οι οικιστές του χωριού που κατέφυγαν εδώ προκειμένου ν’ αποφύγουν τις διώξεις των Τούρκων.
Η Απείρανθος είναι γνωστή και σαν «το χωριό που στιχουργεί». Πολλοί από τους περίπου 600 κατοίκους έχουν ταλέντο στην αυτοσχέδια ποίηση και η Απείρανθος έχει τις δικές της μαντινάδες, τα «κοτσάκια».
Τα παραδοσιακά υφαντά της Απειράνθου
Απεραθίτικα υφαντά δουλεμένα με μεράκι και αγάπη, με σεβασμό στην παράδοση, υφαίνουν ακόμη και σήμερα οι γυναίκες του Συνεταιρισμού Παραδοσιακής Τέχνης Γυναικών Απεράθου. Ο συνεταιρισμός ιδρύθηκε το 1987 με πρωτοβουλία του τότε κοινοτάρχη Μανώλη Γλέζου, και σκοπός του, ακόμη και στις μέρες μας, είναι να γίνουν γνωστά στους πολυάριθμους επισκέπτες του χωριού, όλα τα προϊόντα της Απεραθίτικης τέχνης, όπως τα χειροποίητα υφαντά. Εκεί οι επισκέπτες μπορούν να βρουν υπέροχα χειροποίητα υφαντά, φτιαγμένα στον αργαλειό. Δείγμα του πόσο ενσωματωμένη είναι η τέχνη της χειροποίητης υφαντουρίας στην κουλτούρα του χωριού είναι πως και για τον αργαλειό υπάρχει εδώ μία τοπική λέξη η κρεβαταριά.
Η σμύριδα, η γραφική Μουτσούνα και ο απάνεμος Πάνερμος
Το πιο γνωστό σε όλη την Ελλάδα προϊόν από τη Νάξο και ειδικά την Απείρανθο ήταν για δεκαετίες η σμύριδα. Ένα πέτρωμα που απαντάται στο νησί, στις πλαγιές του όρους Αμόμαξη ανάμεσα στους οικισμούς Κόρωνο και Απείρανθο και χρησιμοποιούνταν εκτεταμένα για την κατασκευή μυλόπετρων σε ανεμόμυλους ενώ κονιοποιημένο και αναμειγνυόμενο με λάδι και νερό χρησιμοποιούνταν για το γυάλισμα μετάλλων και λίθων αλλά και ως αντιολισθητικό σε δάπεδα και δρόμους. Στην ευρύτερη περιοχή της ανατολικής Νάξου υπήρχαν δεκάδες ορυχεία. Η σμύριδα από αυτά έφτανε στο επίνειο της Απειράνθου, τη γραφική Μουτσούνα, 9 χιλιόμετρα από την Απείρανθο. Εδώ κατέληγε ένας εναέριος σιδηρόδρομος που κατασκευάστηκε το 1925, ένα πρωτοποριακό τεχνικό έργο για την εποχή του. Τα σημάδια του υπάρχουν και σήμερα. Η σμύριδα μεταφέρονταν από τα βαγόνια του τρένου στα καράβια και από εκεί σε όλη την Ελλάδα. Σήμερα η Μουτσούνα είναι ένας γραφικός παραθαλάσσιος οικισμός όπου υπάρχουν ενοικιαζόμενα δωμάτια και εξαιρετικές ψαροταβέρνες. Νότια από τη Μουτσούνα ξεκινάει ο παραλιακός δρόμος που οδηγεί στους μικρότερους οικισμούς Ληγαρίδια, Κανάκι και Κλειδός και στις πανέμορφες παραλίες τους, καταλήγοντας στο απάνεμο λιμάνι του Πανέρμου. Στο λόφο πάνω από τον όρμο, βρίσκονται τα λείψανα της προϊστορικής Aκρόπολης των Αμυγδαλιών, που είναι ο αρχαιότερος οικισμός της περιοχής της Απειράνθου.
Τέλος ο επισκέπτης μπορεί να επιλέξει μια από τις κοντινές παραλίες με προνομιακή θέα στα γύρω νησιά: από Λυγαρίδια τη Δονούσα, από Πάνερμο τα Κουφονήσια, την Κέρο, τη Σχοινούσα και την Ηρακλειά.
*Ο Κωνσταντίνος Τζιαμπάσης είναι αρχαιολόγος
