Σύμφωνα με τον Θεόδωρο Σπυρόπουλο, αρχαιολόγο και έφορο αρχαιοτήτων Σπάρτης, σε αυτή την ακρόπολη στην αγκαλιά του Ταϋγέτου βρισκόταν η ομηρική Λακεδαίμων, όπου κατά το έπος είχαν το ανάκτορό τους ο Μενέλαος και η Ωραία Ελένη.
Το 2002, αιφνιδιαστικά το ΚΑΣ, αποφασίζει τη σφράγιση ενός μέρους της ανακάλυψης – με χαλίκι τύπου οικοδομής – «για δύο μήνες μέχρι να προστατευθεί», όπως ανακοινώθηκε τότε στους ενθουσιώδεις για τη σπουδαία ανακάλυψη κατοίκους της Λακωνίας.
Οι δύο μήνες έγιναν… 20 χρόνια, ενώ από τότε το σημαντικό εύρημα κλειδώθηκε και σφραγίστηκε.
Η αρχαία Πελλάνα εκπέμπει SOS, ένας τόπος παρατημένος, βρίσκεται σε κατάσταση πλήρους εγκατάλειψης. Τα σημαντικά ερείπια οικοδομών, τάφων και άλλων κατασκευών, κινδυνεύουν από πλήρη κατάρρευση ή διάβρωση.
Η Πελλάνα και ο αρχαιολογικός χώρος
Η Πελλάνα είναι ένα χωριό με περίπου 400 κατοίκους, στους πρόποδες του Ταϋγέτου και βρίσκεται 24 χιλιόμετρα από την Σπάρτη.
Πολύ κοντά στο χωριό, στα βορειοανατολικά, βρίσκεται ο αρχαιολογικός χώρος της αρχαίας Πελλάνας με λείψανα Πρωτοελλαδικών, Μυκηναϊκών και Ελληνιστικών χρόνων. Από την αρχαία Πελλάνα πήρε το χωριό, το 1932, την σύγχρονη ονομασία του.
Μυκηναϊκό νεκροταφείο
Στην Πελλάνα, στη θέση Σπηλιές (750μ. από το κέντρο του χωριού), ανασκάφηκε κατά διαστήματα, από το 1926 ως το 1995, μυκηναϊκό νεκροταφείο.
Εκεί βρίσκονται μερικοί από τους πιο εντυπωσιακούς (αλλά συλημένους) μυκηναϊκούς θολωτούς τάφους. Ο μεγαλύτερος από τους θολωτούς τάφους είναι βασιλικός των πρώιμων μυκηναϊκών χρόνων (περί το 1500 π.Χ.) και ο θόλος του έχει διάμετρο πάνω από 10 μέτρα. Η στέγη του έχει καταρρεύσει και τώρα προστατεύεται από μεταλλική οροφή. Στους άλλους τάφους υπάρχουν βαθιά ορύγματα στο έδαφος, τα οποία χρησίμευαν ως χώροι απόθεσης των οστών των νεκρών, όταν υπήρχε έλλειψη χώρου στο θάλαμο.
Ακρόπολη (Παλαιόκαστρο)
Στην κορυφή του λόφου Παλαιόκαστρο, πρόσφατες ανασκαφές αποκάλυψαν λείψανα κατοίκησης των πρωτοελλαδικών χρόνων (περί το 2500 π.Χ.). Πρόκειται ίσως για ανακτορικό κτίριο. Στις πλαγιές του λόφου έχουν αποκαλυφθεί πρωτοελλαδικός τύμβος με ταφές, καθώς και τμήμα οικισμού μυκηναϊκών, κλασσικών και ελληνιστικών χρόνων. Έχει επίσης βρεθεί μνημειώδης πλακόστρωτος δρόμος μυκηναϊκής εποχής, με μεταγενέστερες συντηρήσεις, ο οποίος πρέπει να οδηγεί σε σημαντικό κτίριο, ίσως μυκηναϊκό ανάκτορο. Στη βυζαντινή εποχή ανήκει μια δεξαμενή (κιστέρνα).
Στην ακρόπολη της Πελλάνας υπάρχουν τμήματα τείχους ελληνιστικής εποχής και κατάλοιπα των χρόνων της Φραγκοκρατίας.
Προκεχωρημένο φυλάκιο της Σπάρτης
Κατά την Μυκηναϊκή περίοδο, κτίστηκαν μεγάλοι θολωτοί τάφοι, ενώ κατά τον 4ο ή 3ο αιώνα π.Χ., όταν η Σπάρτη διέτρεχε μεγάλο κίνδυνο τοίχισε την ακρόπολη της Πελλάνας. Ο Παυσανίας, στα Λακωνικά, αναφέρει το τείχος, καθώς και το ιερό του Ασκληπιού, το οποίο βρίσκεται νότια της Πελλανίδας πηγής.
Σήμερα, σώζονται σπόνδυλοι ραβδωτών κιόνων, ενώ κοντά στην πηγή βρέθηκαν αγγεία, είδωλα και αφιερώματα στον Ασκληπιό ή σε κάποια Νύμφη. Με άλλα λόγια, κατά τους ιστορικούς χρόνους, η αρχαία Πελλάνα ήταν προκεχωρημένο φυλάκιο της Σπάρτης, μιας και βρισκόταν στην μοναδική ομαλή θέση προς την Αρκαδία. Η ανάπτυξή της συμβάδιζε με την ανάπτυξη της Σπάρτης, ενώ όταν αυτή παρέκμασε, το ίδιο συνέβη και στην Πελλάνα.
Τι ανακάλυψαν οι ανασκαφές
Στην Πελλάνα έσκαψε για πρώτη φορά ο Έφορος Αρχαιοτήτων Ρωμαίος, και στη συνέχεια, το 1926, ο Θ. Καραχάλιος. Κατά την διάρκεια των ανασκαφών βρέθηκε στη θέση Σπηλιές, (750 μέτρα από το κέντρο του χωριού), ένα Μυκηναϊκό νεκροταφείο. Τα αγγεία που βρέθηκαν φυλάσσονται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Σπάρτης. Στο δάπεδο του θαλάμου βρέθηκαν λαξευμένοι τέσσερις τάφοι με οστά σε αταξία. Αυτό το στοιχείο επιβεβαιώνει το γεγονός πως οι τάφοι φιλοξενούσαν πολλούς νεκρούς, καθώς και ότι λεηλατήθηκαν σε παλαιότερες εποχές. Ο μεγαλύτερος από όλους είναι βασιλικός των Πρώιμων Μυκηναϊκών χρόνων και χρονολογείται γύρω στο 1500 π.Χ. Ο θόλος του έχει διάμετρο πάνω από 10 μέτρα, ενώ η στέγη του έχει καταρρεύσει και, σήμερα, προστατεύεται με μία μεταλλική οροφή. Κατα πάσα πιθανότητα, ανήκει στον Τυνδάρεο ή στον Μενέλαο. Κατά την δεκαετία του 1950, στην θέση Μπεζεσθένεια, βρέθηκε πλακόστρωτο Βυζαντινής εποχής, καθώς και αρχαίοι τάφοι. Αργότερα, στην ίδια θέση, η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως νομίσματα, τμήματα αγγείων και δύο αγάλματα. Δυστυχώς, τα αγάλματα δεν υπάρχουν σήμερα.
Στην νότια πλαγιά του λόφου Παλαιόκαστρο, αποκαλύφθηκαν λείψανα κατοίκησης Πρωτοελλαδικών χρόνων, περί το 2500 π.Χ. Πιθανολογείται ότι πρόκειται για το Ανάκτορο του Μενελάου και της Ωραίας Ελένης, το οποίο περιγράφει λεπτομερώς ο Όμηρος στην Οδύσσεια, με αφορμή την επίσκεψη του Τηλεμάχου και του Πεισίστρατου στην Λακεδαίμονα λίγο πριν από το τέλος του Μυκηναϊκού κράτους. Το Ανάκτορο αποτελείται από το μεγάλο Μέγαρο και ένα συγκρότημα ιερών, αποθηκών, εργαστηρίων και άλλων λειτουργικών χώρων. Τέλος, στην ακρόπολη της Πελλάνας υπάρχουν τμήματα τείχους της Ελληνιστικής περιόδου και κατάλοιπα των χρόνων της Φραγκοκρατίας.
