Οι Θεσπιές ήταν μια από τις σημαντικότερες Βοιωτικές αρχαίες πόλεις στη κοιλάδα του ποταμού Θέσπιου στους πρόποδες του Ελικώνα. Για το όνομά του χωριού δίνονται δύο εκδοχές: Η πρώτη αναφέρει ότι πήρε το όνομά του από τον Θέσπιο, γιο του βασιλιά της Αθήνας, Ερεχθέα, και η δεύτερη εκδοχή αναφέρει ότι η ονομασία προέρχεται από τη νύμφη Θέσπια, κόρη του ποταμού Ασωπού. Μια ακόμα παλαιότερη ονομασία των Θεσπιών είναι “Ρημόκαστρο” ή “Ερημόκαστρο” μια ονομασία που διατηρείται έως και τις μέρες μας.
Η Κλασική εποχή αποτελεί περίοδο ακμής για τις Θεσπιές, που γίνεται η δεύτερη μεγαλύτερη πόλη της Βοιωτίας μετά τη Θήβα, με πληθυσμό 13.000 κατοίκους και παρουσιάζει σημαντική πολιτική, θρησκευτική και καλλιτεχνική δραστηριότητα.
Το μνημείο του Δημόφιλου πού τοποθέτησε ο ευεργέτης του χωριού Κωνσταντίνος Δ. Λιάκος-Κελέπης στο οικόπεδό του, στη Ν/Δ είσοδο των Θεσπιών τιμώντας ως ελάχιστο φόρο τιμής τους 700 Θεσπιείς για την ηρωική τους αυτοθυσία στη μάχη των Θερμοπυλών πλάι στους 300 Σπαρτιάτες.
Ο Δημόφιλος του Διαδρόμου ο Θεσπιεύς ήταν αρχαίος Έλληνας που υπήρξε στρατιωτικός ηγέτης της Μάχης των Θερμοπυλών. Σκοτώθηκε μαζί με τον έτερο αρχηγό της μάχης, βασιλιά Λεωνίδα, ενώ οι πληροφορίες που έχουν σωθεί για το πρόσωπό του είναι ελάχιστες. Ήταν ο ανώτατος διοικητής των 700 Θεσπιέων που έμειναν στο πλευρό των 300 Σπαρτιατών στις Θερμοπύλες, τον Αύγουστο του 480 π.Χ., όταν τους κύκλωσαν οι Πέρσες.
Ο ίδιος ο Ηρόδοτος αναφέρει την απόφαση των Θεσπιέων πολεμιστών, να μείνουν εθελοντικά και να πεθάνουν στις Θερμοπύλες μαζί με το βασιλιά Λεωνίδα και τους άντρες του. Συγκεκριμένα στο έργο του περί ΙΣΤΟΡΙΩΝ, στο κεφάλαιο Η, παράγραφο 222 αναφέρει:
Στα νεοελληνικά:
Οι σύμμαχοι έφυγαν υπακούοντας στις διαταγές του Λεωνίδα αλλά πα-ρέμειναν στο πλευρό των Λακεδαιμονίων μόνο οι Θεσπιείς και οι Θηβαίοι. Από αυτούς οι Θηβαίοι “αεκούντες έμενον”. Οι Θεσπιείς δεν θέλησαν να αφήσουν τον Λεωνίδα και τους συντρόφους του μόνους. Παρέμειναν, με αρχηγό τον Δημόφιλο τον Διαδρομέα, και θυσιάστηκαν μαζί τους.
Ο λόγος που ο βασιλιάς Λεωνίδας κράτησε τους Θηβαίους μαζί του ήταν γιατί είχανε «μηδίσει», είχανε δηλώσει υποταγή δηλαδή στον Ξέρξη, ενώ φοβόταν ότι εάν τους αφήσουν να φύγουν μπορεί να τους επιτεθούν μαζί με τους Πέρσες. Αντίθετα τους Θεσπιείς τους κράτησε μαζί του γιατί είχαν διακριθεί τις δύο προηγούμενες μέρες στη μάχη, αλλά και γιατί όπως οι Λακεδαιμόνιοι έτσι και αυτοί κατάγονταν από τον ημίθεο Ηρακλή, σύμφωνα με τις δοξασίες τους.
Μετά τη Μάχη των Θερμοπυλών οι Έλληνες τοποθέτησαν επιγράμματα για τους νεκρούς κάθε πόλης. Για τους Θεσπιείς το επίγραμμα έγραφε: «Άνδρες τοι ποτ’ έναιον υπό κροτάφοις Ελικώνος, λήματα των αυχεί Θεσπιάς ευρύχορος.» Δηλαδή: «Αυτοί οι άνδρες κατοικούσαν στους πρόποδες του Ελικώνα, για το θάρρος του περηφανεύεται ο πλατύς κάμπος των Θεσπιών.»
Για χρόνια η εθελούσια θυσία των Θεσπιέων έμενε ξεχασμένη από την σύγχρονη πολιτεία. Μόλις την Άνοιξη του 1997 ανεγέρθη, με έξοδα της δημαρχίας της Σπάρτης, ένα άγαλμα που απεικονίζει ένα φτερωτό νεανία. Το άγαλμα στήθηκε δίπλα στο άγαλμα του Σπαρτιάτη Λεωνίδα και των συντρόφων του στις Θερμοπύλες.
Το μνημείο χαρακτηρίζεται από τον παρακάτω συμβολισμό :
Ακέφαλη ανδρική κεφαλή: Ανώνυμη εθελουσία εισφορά των 700 Θεσπιέων για την ελευθερία.
Προτεταμένα στήθη: Αγώνα, ανδρεία, δύναμη, γενναιότητα θάρρος.
Φτερό τσακισμένο : Εκούσια θυσία και θάνατος.
Ανασηκωμένο φτερό: Νίκη, δόξα, ψυχή, πνεύμα και την ελευθερία.
Γυμνό κορμί: Έρωτας, που ήταν Θεός των Θεσπιών, Θεός της δημιουργίας, της ομορφιάς και της ζωής.
Η πέτρινη πλάκα με την επιγραφή: «Ὦ ξεῖν᾿, ἀγγέλλειν Λακεδαιμονίοις ὅτι τῇδε // κείμεθα τοῖς κείνων ῥήμασι πειθόμενοι».
«Ω, ξένε διαβάτη που περνάς, ανάγγειλε στους Λακεδαιμόνιους ότι ταφήκαμε εδώ, υπακούοντας στα προστάγματά τους».
Ο λόφος του Κολωνού στις Θερμοπύλες είναι τόπος τεράστιας ιστορικής σημασίας μιας και εκεί αντιστάθηκαν οι τελευταίοι Σπαρτιάτες και Θεσπιείς στρατιώτες το 480 π.Χ. Ο βασιλιάς Λεωνίδας μαζί με τον Δημόφιλο είχε πεθάνει λίγο πριν και σε αυτό το λόφο χάθηκε η τελευταία αντίσταση κάτω από το χαλάζι των περσικών βελών. Εκατοντάδες βέλη βρέθηκαν σε ανασκαφές στον λόφο, μερικά από τα οποία βρίσκονται σήμερα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας. Αρχαία κείμενα υποστηρίζουν ότι μετά το πέρασμα των Περσών, τα σώματα των Σπαρτιατών – Θεσπιέων θάφτηκαν στον λόφο.
Η μάχη των Θερμοπυλών αποτελεί μια από τις πιο σημαντικές μάχες στην ελληνική και στην παγκόσμια ιστορία. Κυρίως όμως από ηθική άποψη είναι λαμπρό παράδειγμα αυταπάρνησης, αυτοθυσίας και υπακοής στην πατρίδα.
