Για όσες/όσους από εμάς ήρθαμε σε επαφή, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, με την «τέχνη του δρόμου» (street art) και τα γκράφιτι, προκαλούν έκπληξη οι αρχαιολογικές διαπιστώσεις για την ύπαρξή τους στις αρχαίες κοινωνίες. Τα τελευταία χρόνια πληθαίνουν τα επιστημονικά άρθρα των αρχαιολόγων που φέρνουν στο φως της μέρας όλο και περισσότερες αποδείξεις για το φαινόμενο: τα γκράφιτι έχουν ζωή μεγαλύτερη από 3.000 χρόνια! Η βυζαντινολόγος Αναστασία Βασιλείου, μια «δική μας» αρχαιολόγος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Αργολίδας, γνωστή για την καθοριστική συμβολή της στο μουσειακό κόσμημα του Βυζαντινού Μουσείου Αργολίδας (ΒΥΜΑ-Άργος), μας γνώρισε μια πρόσφατη (2023) σημαντική έκδοση στην οποία συμμετέχει και η ίδια με ενδιαφέρουσες πληροφορίες. Η έκδοση με τίτλο «Θ-ink: το γκράφιτι ως ιστορική μαρτυρία και ως φθορά στα αρχαία μνημεία. Περιπτώσεις αρχαίων και ιστορικών γκράφιτι από όλη την Ελλάδα», πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος ς «Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού, Εκπαίδευση και Διά Βίου Μάθηση»2014-2020 και υλοποιήθηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού και την Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Αθηνών. Πρόκειται για έναν σημαντικά πλούσιο τόμο που μας επιτρέπει να κατανοήσουμε καλύτερα την ανάγκη των συμπολιτών μας, εδώ και μερικές χιλιάδες χρόνια, να αφήσουν στην αιωνιότητα την υπογραφή τους και τα κείμενά τους με περιεχόμενο τόσο πολυθεματικό όσο και σήμερα.
Είναι αλήθεια πως τα γκράφιτι διαφοροποιούνται από την ζωγραφική «τέχνης δρόμου» καθώς τα πρώτα είναι χαραγμένα πάνω σε διάφορα υλικά (τοίχους, μάρμαρο, ξύλο…). Η ονομασία προέρχεται εξάλλου από την ιταλική λέξη graffiato που σημαίνει «γρατζουνισμένος». Εμείς όμως, έχουμε συνηθίσει να χρησιμοποιούμε την ίδια λέξη (γκράφιτι) για να υποδηλώσουμε τόσο τη χρωματική, όσο και την χαρακτική αποτύπωση ονομάτων, λέξεων, προτάσεων, κλπ.
Για τους αρχαιολόγους το φαινόμενο είναι γνωστό, ενώ τις τελευταίες δεκαετίες παρουσιάζονται όλο και περισσότερες μελέτες για τον αρχαίο κόσμο και τα γκράφιτί του. Στο Archeology Newsroom (https://www.archaiologia.gr/blog/2011/07/18/) σημειώνεται η παμπάλαια συνήθεια του Έλληνα να χαράζει σε τοίχους, κολόνες, κ.ά., ενώ «τα χαράγματα στον Παρθενώνα ξεκινάνε από την κορυφή του ναού και φθάνουν έως τα σκαλοπάτια του». Πρόκειται για ευρήματα με την ευκαιρία της αποσυναρμολόγησης των κιόνων στο πλαίσιο της αναστήλωσης του μνημείου. Το ίδιο χαρακτηριστική είναι και η περίπτωση του Λόρδου Βύρωνα ο οποίος «δεν απέφυγε τον πειρασμό να χαράξει το όνομά του σε έναν κίονα του ναού του Ποσειδώνα στο Σούνιο. Από θαυμασμό για το μνημείο, επειδή κι άλλοι το συνήθιζαν, ή από ματαιοδοξία για να μείνει το όνομά του στην αιωνιότητα. Το δικό του “αποτύπωμα” τελικά έχει “καθαγιασθεί” από τη φιλελληνική δράση του και δεν υπάρχει ξεναγός που να παραλείψει να δείξει αυτό το χάραγμα στους απανταχού της γης τουρίστες». Φυσικά, παντού στον κόσμο συναντάμε το ίδιο φαινόμενο με πιο χαρακτηριστικό εκείνο της Πομπηίας λόγω της διατήρησής τους μέσα στην τέφρα. Περισσότερα από 11.000 αρχαία γκράφιτι έχουν διατηρηθεί, σημειώνουν οι αρχαιολόγοι, με προτροπές για εκλογή δημάρχων, καρικατούρες, ονόματα, ακόμα και….μούντζες!
Στις σελίδες 126-130 (Πελοπόννησος) του προαναφερθέντος τόμου, η αρχαιολόγος-βυζαντινολόγος Αναστασία Βασιλείου παρουσιάζει ευρήματα αρχαίων γκράφιτι σε κεραμίδες, κεραμικά και ιδιαίτερα σε εφυαλωμένα κεραμικά (δηλ. καλυμμένα με ένα λεπτό στρώμα γυαλιού), από την αργολική γη. Οι πληροφορίες που μας δίνει η αρχαιολόγος, αποτελούν μια ευχάριστη έκπληξη καθώς μαθαίνουμε για τις θρησκευτικές πεποιθήσεις, τις παγανιστικές δοξασίες, ακόμη και τις … σεξουαλικές διαθέσεις των αρχαίων προγόνων μας, που χαράσσονται σε διάφορες επιφάνειες μεταξύ των οποίων και τα αγγεία. Στη συγκεκριμένη βάση αγγείου που χρονολογείται στο δεύτερο μισό του 13ου αι. και βρέθηκε στο Άργος, έχουν χαραχτεί γράμματα τα οποία «δεν αποκλείεται να έχουν μαγικό συμβολισμό (voces magicae) ή να πρόκειται για κάποιου είδους ξόρκι. επιγραφές μαγικού περιεχομένου (ξόρκια ή κατάρες) μας είναι γνωστές από την πρωτοβυζαντινή κεραμική» (σ. 129).
Οι σκωπτικές επιγραφές και τα σχέδια όχι μόνο δεν είναι άγνωστα στους αρχαίους, αλλά χρησιμοποιούνται για διάφορους λόγους: κριτική, αστεϊσμός, ταπείνωση, ανταγωνισμός, κ.ά. Έχει διασωθεί μεγάλος αριθμός από τέτοια γκράφιτι. Ο Έλληνας καθηγητής του Πανεπιστημίου του Πρίνστον Α.Χανιώτης, σημειώνει (https://www.archaiologia.gr/blog/2013/04/19) πως οι αισχρολογίες στα γκράφιτι των αρχαίων συνδέονται περισσότερο «με την αντιπαλότητα και τον ανταγωνισμό και όχι τόσο με αυτή καθαυτή τη σεξουαλικότητα». Έτσι, στην αρχαία αγορά της Αθήνας διαβάζουμε γκράφιτι όπως: «Ο Τίττας ο Ολυμπιονίκης είναι αδελφάρα» ή «Ο Συνδρόμαχος είναι… λακκόπρωκτος». Ανάμεσα στα ευρήματα που παρουσιάζει η Α.Βασιλείου είναι και η παραπάνω βάση εφυαλωμένου αγγείου του 13ου αι. η οποία βρέθηκε στο Άργος. Φαίνεται καθαρά στο κάτω μέρος η χαραγμένη ίσως γυναικεία μορφή και ένας φαλλός, ενώ στο μέσον διακρίνεται η λέξη «ψωλή». Η αρχαιολόγος σημειώνει την επιγραφή … μεν κωμεν… / ψωλη / …π. και προσθέτει την άποψη της Α. Οικονόμου-Laniado, που δημοσίευσε το εύρημα, η οποία «δεν αποκλείει η παράσταση να συνδέεται με την αποκοπή του ανδρικού μορίου, που αποτελούσε ποινή για το αδίκημα της κτηνοβασίας».
Το 2015 πραγματοποιήθηκε μια ενδιαφέρουσα συνάντηση-συζήτηση στην οποία πήραν μέρος αρχαιολόγοι, συντηρητές και καλλιτέχνες δρόμου. Τέθηκαν μια σειρά από ζητήματα μεταξύ των οποίων και ηθικής της τέχνης που επικεντρώθηκε στα γκράφιτι που γίνονται σε επιφάνειες μνημείων ή κτηρίων με μεγάλη συμβολική σημασία (π.χ Πολυτεχνείο – φωτο). Δεν γνωρίζω αν έχει γίνει ξανά τέτοια συνάντηση. Θα ήταν όμως μια ενδιαφέρουσα περίπτωση αν γινόταν, με την ευκαιρία των άρθρων της Α. Βασιλείου και άλλων αρχαιολόγων, μια τέτοια συνάντηση στην Αργολίδα αυτή τη φορά.
(Αν σας ενδιαφέρουν περισσότερες λεπτομέρειες και πληροφορίες για το θέμα αυτό δείτε σχετικά: https://ypppo.academia.edu/AnastasiaVassiliou?nbs=user).
(Γ. Κόνδης)
