Aπ’ όλες τις εικόνες που μπορούν να συσχετιστούν με την πόλη του Castellammare di Stabia (κοντά στη Νάπολη), είναι η «Άνοιξη/Φλώρα» (εικ.1), μια νωπογραφία του 1ου αι. μ.Χ. από τον λόφο Varano όπου βρίσκεται η ρωμαϊκή έπαυλη της Αριάδνης [IX, 7, 22]. Η νωπογραφία ήρθε στο φως το 1759 κατά τις ανασκαφές που ανέθεσε ο Κάρολος Γ’ των Βουρβόνων και διακοσμούσε ένα από τα υπνοδωμάτια μιας αυτοκρατορικής βίλας στις αρχαίες Στάβιες. Τώρα εκτίθεται στη Νάπολη, στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο και οι διαστάσεις της είναι (39 x 31 cm.). Ο Γερμανός ιστορικός της τέχνης Ερνέστος Gombrich, περιέγραφε την «Άνοιξη/Φλώρα» με θαυμαστή ακρίβεια, ως «μια φιγούρα εξαιρετικής ομορφιάς και χάρη που μαζεύει λουλούδια σε μια σχεδόν χορευτική κίνηση» και σίγουρα θεωρείται «το σύμβολο της φινέτσας και της μαεστρίας της ζωγραφικής των Stabiae».
Μεταξύ στον μύθο και την θρησκεία
Σύμφωνα με τον Όμηρο, χάρη στην «Άνοιξη/Φλώρα»(εικ.2) γεννήθηκε ο θεός Άρης. Η θεά Ήρα, ζηλεύοντας μάλιστα τον ερχομό της Αθηνάς στον κόσμο από το κεφάλι του Δία, έβαλε τη θεά Άνοιξη/Φλώρα να της δώσει ένα λουλούδι, η απλή επαφή του οποίου ήταν ικανή να γονιμοποιήσει μια γυναίκα. Χάρη σε αυτό το λουλούδι, η Ήρα δημιούργησε τον Άρη, χωρίς να χρειάζεται να έρθει σε επαφή με τον Δία. Αν και ο μύθος ήταν ήδη γνωστός στον ελληνικό κόσμο, η «Άνοιξη/Φλώρα» ήταν επίσης, μια θεότητα αγαπητή στους πληθυσμούς των Σαβίνων, μερικές ομάδες αυτών των πληθυσμών σύντομα συγχωνεύτηκαν με τους πληθυσμούς της Ρώμης και λίγο αργότερα εγκαταστάθηκαν στη Ρώμη και έγιναν Ρωμαίοι πολίτες.
Ο μύθος της γέννησης της Ρώμης αναφέρεται στον βιασμό των γυναικών των Σαβίνων. Μόλις ο Ρωμύλος έχτισε την πόλη της Ρώμης και παρατήρησε τον μικρό αριθμό των γυναικών, κάλεσε τους Σαβίνους με τις γυναίκες και τα παιδιά τους σε μια γιορτή. Αυτό σύντομα αποκαλύφθηκε ότι ήταν ένα τέχνασμα για να κλέψουν τις γυναίκες των Σαβίνων για να δοθούν ως νύφες στους Ρωμαίους. Οι πληθυσμοί των Σαβίνων αποφασισμένοι να εκδικηθούν αντιτάχθηκαν από τις απαχθέντες γυναίκες που είχαν δείξει ερωτικό ενδιαφέρον για τους νεαρούς Ρωμαίους. Αυτό αποδεικνύεται από το γεγονός ότι οι αρχηγοί των δύο γενών Σαβίνων και Ρωμαίων, Τίτος Τάτιος και Ρωμύλος βασίλεψαν μαζί στη Ρώμη.
Οι εορτές για τη θεά «Άνοιξη/Φλώρα» τελούνταν από τις 28 Μαρτίου έως τις 6 Μαΐου, οι πληθυσμοί των Σαβίνων την γιόρταζαν με το πέταγμα κουκιών και λούπινων, αντιπροσωπεύει τη θεά της γονιμότητας. Για τους Ρωμαίους, η λατρεία των θεών ήταν ηθικό και αστικό καθήκον, η θρησκευτική πρακτική εξασφάλιζε το pax deorum από το οποίο ωφελούνταν η πόλη, η οικογένεια και το άτομο. Ένα άλλο χαρακτηριστικό της ρωμαϊκής θρησκείας ήταν επίσης η ικανότητα να αφομοιώνει στο δικό της Πάνθεον τις θεότητες άλλων πολιτισμών με τους οποίους η Ρώμη ήρθε σε επαφή. Στην αρχαία Ρώμη, η «Άνοιξη/Φλώρα» θεωρούνταν προστάτης των ανθοφοριών και των αναδυόμενων σιτηρών και ήταν απαραίτητο να συμμετέχει στις γιορτές της φορώντας ρούχα διαφόρων χρωμάτων για να μιμηθεί τα λουλούδια.
Με την έλευση του Χριστιανισμού βρίσκουμε την «Άνοιξη/Φλώρα» στο De Civitate Dei του Αγίου Αυγουστίνου, που δηλώνει το τέλος του ρωμαϊκού κόσμου από τους Βησιγότθους του Αλάριχου Ά το 410 μ.Χ. και υποδεικνύει τα αίτια. Στο βιβλίο IV, επικρίνει τον πολλαπλασιασμό των θεών της Ρώμης, αλλά κυρίως την πρακτική τους να εμπιστεύονται οποιαδήποτε ενέργεια, ακόμη και την ανάπτυξη ενός λουλουδιού, σε πολλαπλές θεότητες. Και στο χωρίο VIII αναφέρει: «Ας αναζητήσουμε τώρα, αν συμφωνούμε, ποιον θεό ή ποιους θεούς από το μεγάλο πλήθος των θεών που λάτρευαν οι Ρωμαίοι πιστεύουν ότι επέκτεινε ή υπερασπίστηκε την κυριαρχία τους. (Στη) θεά Άνοιξη/Φλώρα ( εμπιστεύονται) το σιτάρι όταν είναι ανθισμένο, στο θεό Λατούρνο όταν είναι γαλακτώδες, στη θεά Ματούτα όταν ωριμάζει, στη θεά Ροντσίνα όταν θερίζεται.»
Αρχαιολογικές μελέτες και ερμηνείες
Οι πλούσιοι Ρωμαίοι ιδιοκτήτες της Έπαυλης της Αριάδνης είχαν σχέση ή τηρούσαν τις παραδόσεις των Σαβίνων, με τον ίδιο τρόπο μπορούμε να υποθέσουμε ότι αυτή η εικόνα ήταν αγαπητή στον καλλιτέχνη που τη ζωγράφισε με μαεστρία. Θα μπορούσε επίσης, απλά να υποδηλώνει ότι οι κάτοικοι της έπαυλης είχαν ιδιαίτερα ενδιαφέροντα για τα σιτηρά των οποίων η «Άνοιξη/Φλώρα» ήταν η προστάτιδα στην στιγμή της ανθοφορίας…όπως αναφέρουν οι μελετητές.
Η «Άνοιξη/Φλώρα» που εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Νάπολης είναι ακριβώς η πρώτη από αυτές τις φιγούρες, η πρώτη στην ιστορία της τέχνης. Με την «Άνοιξη/Φλώρα» που εκτίθεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Ναπολη όλα άρχισαν και όλα τελείωσαν, γιατί όλα ξεκίνησαν ξανά μόνο αρκετούς αιώνες αργότερα, όταν κανείς δεν ήξερε τίποτα για την τοιχογραφία, που ήταν θαμμένη κάτω από τις στάχτες του Βεζούβιου. Πριν από αυτό το γεγονός η νέα κοπέλα ξυπόλητη, ανεξάρτητα από το φόρεμα που γλιστράει στους ώμους της, περπατά χαλαρά στο πράσινο, μέχρι τότε στον μεσογειακό κόσμο υπήρχαν μόνο αιγυπτιακά πρότυπα γυναικών. Και για να βρούμε μια ζωγραφισμένη πλάτη θα πρέπει να πάμε μέχρι τον ιταλικό πίνακα του 14ου αι., στον Μυστικό Δείπνο του Τζιότο, όπου υπάρχουν τέσσερις πλάτες, συμπεριλαμβανομένου του Ιούδα, που κάθεται μακριά από τον Ιησού, στην απέναντι γωνία του τραπέζιού. Η «Άνοιξη/Φλώρα» μας μεταφέρει σε μια άλλη διάσταση, την εξυψώνουν σε ένα είδος unicum της αρχαίας τέχνης. Με την «Άνοιξη/Φλώρα», για πρώτη φορά απεικονίζεται μια φιγούρα, αλλά ταυτόχρονα δεν είναι εκεί. Μπορείς να την δεις και να μην την δεις, γιατί είναι στραμμένη και δεν μπορείς να δεις την έκφραση στο πρόσωπό της. και αντί να το βλέπεις, το αισθάνεσαι πραγματικά. Και ακριβώς χάρη σε αυτήν την απομάκρυνση από το βλέμμα φανταζόμαστε την ταυτότητά της: «Ο καλύτερος τρόπος για να συναντήσεις τον άλλο είναι να μην προσέξεις καν το χρώμα των ματιών του». Με τη Άνοιξη/Φλώρα, για πρώτη φορά τα μάτια δεν λένε τα πάντα για έναν άνθρωπο και η προοπτική αρχίζει να διευρύνεται. Δεν είναι μόνο θέμα χώρων εντός της αναπαράστασης, γιατί όλα αλλάζουν στην πραγματικότητα και αλλάζει η ίδια η πραγματικότητα, όπως όλα αλλάζουν σήμερα.
Στα μέσα του 20ου αι. η νωπογραφία της «Άνοιξης/Φλώρα» πρωταγωνίστησε σε μια καρτ-ποστάλ (εικ.3) που έχει εκτυπωθεί γύρω στο 1920, χρονιά που ο εκδότης Domenico Trampetti λειτουργούσε ακόμη στη Νάπολη. Την συναντάμε σε μια διαφημιστική αφίσα με διαστάσεις 25Χ35 του γαλλικού οίκου αρωμάτων Caron που ιδρύθηκε από τον Ernest Daltroff το 1904 και λειτουργεί μέχρι σήμερα στο Παρίσι και χρονολογείται το 1947. Τέλος τα γαλλικά ταχυδρομεία, (La Poste) το 1998 εξέδωσαν ένα εορταστικό γραμματόσημο, με το οποίο γιόρτασε αυτό το γεγονός, ωστόσο το γραμματόσημο περιέχει ένα λάθος όπως βλέπετε, γιορτάζει την Πομπηία, αλλά αναφέρεται στην τοιχογραφία της «Άνοιξης/Φλώρα»(εικ.4).
Αφορμή για αυτή μας την αναφορά στην νωπογραφία της «Άνοιξης/Φλώρας» δόθηκε από την περιοδική έκθεση ΝοΗΜΑΤΑ στο Μουσείο της Ακρόπολης στην Αθήνα, της οποίας αποτελεί έκθεμα.
Κωνσταντίνος Χ. Τζιαμπάσης, αρχαιολόγος
