Ο επιβλητικός οχυρωματικός περίβολος της Μεσσήνης με τις πύλες και τους πύργους του σηματοδοτεί την επανίδρυση του ελεύθερου μεσσηνιακού κράτους μετά τη μάχη στα Λεύκτρα (371 π. Χ.) από τον Θηβαίο στρατηγό Επαμεινώνδα και τους Αργείους συμμάχους. Το 369 π.Χ. ιδρύεται εντός των τειχών, στους πρόποδες του όρους Ιθώμη, η νέα πρωτεύουσα Μεσσήνη, ομώνυμη της προδωρικής, μυθοποιημένης βασίλισσας. Ο Παυσανίας αναγνωρίζει την υπεροχή των οχυρώσεων της Μεσσήνης σε σύγκριση με άλλες φημισμένες της εποχής, όπως αυτές της Βαβυλώνας, του Βυζαντίου και της Φωκικής Αμβρόσσου. Ο αρχαίος γεωγράφος και ιστορικός Στράβων(1ος αι. π. Χ.) συγκρίνει το οχυρό της Ιθώμης από στρατηγικής σημασίας με αυτό της Κορίνθου.
Οι οχυρώσεις της Μεσσήνης διατηρούνται καλύτερα στη ΒΒΔ πλευρά, που ουσιαστικά πλαισιώνει την Αρκαδική Πύλη στις δύο πλευρές της. Η πορεία του οχυρωματικού περιβόλου παρακολουθείται με ακρίβεια σε μήκος 9,5 χλμ. με βάση τα σωζόμενα ίχνη.Τα τείχη περικλείουν και την κορυφή της Ιθώμης, όπου βρισκόταν η ακρόπολη και το ιερό του Διός Ιθωμάτα, κοντά στην εγκαταλελειμμένη πλέον σήμερα παλιά μονή Βουλκάνο ή Βουρκάνο. Ίχνη από την λατόμευση των μεγάλων ορθογωνίων ασβεστολίθων, που χρησιμοποιήθηκαν στην οικοδόμηση των οχυρώσεων, διασώζονται και σήμερα στον βραχώδη όγκο της Ιθώμης.
Οι πύργοι των οχυρώσεων είναι κατά κανόνα τετράγωνοι. ΄Ένας μόνον είναι πεταλόσχημος και ένας έχει κυκλική διάταξη. Από τις δύο πύλες, η ανατολική Λακωνική Πύλη, γνωστή και ως Τεγεατική, καταστράφηκε τον 18ο αιώνα κατά την διάνοιξη δρόμου πρόσβασης από το χωριό Μαυρομάτι προς την νέα μονή Βουλκάνο. Αντίθετα, εντυπωσιακά διατηρείται η δυτική πύλη, γνωστή ως Αρκαδική. Αποτελεί σύμβολο ισχύος και δείγμα υψηλής οχυρωματικής τεχνικής, “σήμα κατατεθέν” της πόλης από την εποχή του Παυσανία και των πρώτων ευρωπαίων περιηγητών, επιβλητικό μνημείο, που ανέκαθεν προκαλούσε το θαυμασμό των επισκεπτών.
Η Αρκαδική Πύλη είναι κυκλική και ευρύχωρη στο μέσον με δύο εισόδους, μία διπλή εσωτερική και μία εξωτερική. Η εσωτερική οδηγούσε σε λιθόστρωτο δρόμο με κατεύθυνση την Αγορά της πόλης, και η εξωτερική σε δρόμο, που κατέληγε στην αρκαδική πρωτεύουσα Μεγαλόπολη. Δεξιά και αριστερά της εξωτερικής εισόδου υπάρχουν δύο τετράγωνοι προστατευτικοί πύργοι σε επαφή με την κυρίως κατασκευή της πύλης, η οποία έχει κυκλική κάτοψη. Οι πύργοι στον επάνω όροφο περιελάμβαναν και ενδιαιτήματα για την φρουρά. Στον εσωτερικό, κυκλικό χώρο της πύλης υπάρχει ανά μία κόγχη δεξιά και αριστερά της εισόδου. Εκεί είχαν στηθεί ερμαϊκές στήλες, καθώς ο θεός Ερμής είχε και την ιδιότητα του προστάτη των πυλών (Ερμής Προπυλαίος), εκτός από τις άλλες του ιδιότητες. Τις στήλες αυτές είχε δει ο περιηγητής Παυσανίας βγαίνοντας από την πόλη της Μεσσήνης μέσω της Αρκαδικής Πύλης κατευθυνόμενος προς την Μεγαλόπολη.
Την άνοιξη του 1828 ομάδα Γάλλων επιστημόνων, που αποτελείτο από φυσιοδίφες, γεωγράφους, μηχανικούς, φιλολόγους, αρχαιολόγους και αρχιτέκτονες, έφτασε στην Πελοπόννησο με το εκστρατευτικό σώμα του Γάλλου στρατηγού Maison. Τα μέλη της Γαλλικής Επιστημονικής Αποστολής του Μορέως με επικεφαλής τον Γάλλο αρχιτέκτονα Guillaume Abel Blouet εργάστηκαν στην Αρχαία Μεσσήνη επί ένα μήνα. Στο πλαίσιο λεπτομερούς τοπογράφησης ολόκληρης της αρχαίας πόλης και πραγματοποίησης περιορισμένης ανασκαφικής έρευνας για την διερεύνηση αρχιτεκτονικών προβλημάτων σχετικών με τα σωζόμενα μνημεία, η επιστημονική ομάδα ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την περιγραφή και αποτύπωση των πύργων της οχύρωσης και της περίφημης Αρκαδικής Πύλης.
Έξω από την Αρκαδική Πύλη αποκαλύφθηκε πρόσφατα συστάδα ταφικών μνημείων, που χρησιμοποιήθηκαν κατά τη διάρκεια του 2ου, 3ου και 4ου αι. μ.Χ. για τον ενταφιασμό των επιφανών οικογενειών της πόλης.
