Για τη μάχη της Χαιρώνειας (2 Αυγούστου 338 π.Χ.) ξέραμε μόνο πότε έγινε, τους αντιπάλους και ότι σηματοδότησε την αφετηρία της μακεδονικής κυριαρχίας στα πολιτικά πράγματα της νότιας Ελλάδας, ανοίγοντας τον δρόμο για τη γέννηση του ελληνιστικού κόσμου.
H νέα έκθεση «Χαιρώνεια, 2 Αυγούστου 338 π.Χ.: Μια μέρα που άλλαξε τον κόσμο» του Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης σε συνεργασία με το Υπουργείο Πολιτισμού, εντάσσεται στη νέα σειρά αρχαιολογικών εκθέσεων «Ιστορίες Ανθρώπων» και παρουσιάζεται στο Μέγαρο Σταθάτου και στην Πτέρυγα Νεοφύτου Δούκα.
Σημείο εκκίνησης της έκθεσης είναι η ίδια η μάχη, εκείνη τη συγκεκριμένη μέρα του Αυγούστου του 338 π.Χ., όταν οι Μακεδόνες υπό την ηγεσία του Φιλίππου Β΄ αντιμετώπισαν στη βοιωτική πόλη της Χαιρώνειας τις υπέρτερες αριθμητικά συμμαχικές δυνάμεις των ελληνικών πόλεων υπό την ηγεσία της Θήβας και την πολιτική παρακίνηση του Αθηναίου πολιτικού Δημοσθένη.
Την έκθεση ανοίγουν οι τρεις μεγάλοι πρωταγωνιστές της μάχης, τοποθετημένοι με το βλέμμα τους να κοιτά σε τρία διαφορετικά σημεία – διόλου τυχαία. Φίλιππος Β΄, Δημοσθένης (με μία προτομή δανεισμένη από το Μουσείο Chiaramonti του Βατικανού) και ο νεαρός Αλέξανδρος (που επίτηδες τοποθετείται πιο χαμηλά, για να μην κλέψει την παράσταση στην τριάδα).
Ο Φίλιππος, ο Βασιλιάς της Μακεδονίας, έχει αναμορφώσει το βασίλειό του, 20 περίπου χρόνια πριν από τη μάχη της Χαιρώνειας. Κατά τη διάρκεια της τριετούς ομηρίας του στη Θήβα – στο «πολεμικό σχολείο της αρχαιότητας» έχει μάθει όλα τα μυστικά της μάχης. Εδώ είναι ο μεγάλος πρωταγωνιστής. Ορίζει την τακτική και τον τρόπο με τον οποίο θα διεξαχθεί η μάχη. Ο μεγάλος του εχθρός δεν είναι άλλος από τον μεγάλο ρήτορα Δημοσθένη, αυτόν που δημιουργεί τη συμμαχία κατά της Μακεδονίας.
Ο Φίλιππος αναθέτει στον νεαρό Αλέξανδρο την αρχηγία του ιππικού, του σώματος που θα κατατροπώσει τελικά τον θηβαϊκό Ιερό Λόχο. Οι συνέπειες της μάχης έχουν κοσμοϊστορικό χαρακτήρα. Περνάμε σε μία νέα εποχή, στην ελληνιστική περίοδο, εποχή κατά την οποία ο ελληνικός πολιτισμός θα κυριαρχήσει για αιώνες και θα μπουν οι βάσεις αυτού που ονομάζουμε σήμερα «Δυτικός κόσμος».
Σε όλο τον όροφο εκτίθενται αρχαιολογικά ευρήματα, κάτι ωστόσο απόλυτα αναμενόμενο, εφόσον βλέπουμε την οπτικοποίηση μιας φονικής μάχης. Μπαίνουμε στην αίθουσα που φέρει τον τίτλο «Μακεδονική Φάλαγγα» και βλέπουμε τρία… «φαντάσματα». Τρεις Μακεδόνες σκιαγραφούνται με το κράνος, την ασπίδα και τα όπλα τους, και στρέφονται κατά του εχθρού… που βρίσκεται στην επόμενη αίθουσα. Ποιος είναι αυτός ο Μακεδονικός στρατός που αναμόρφωσε ο Φίλιππος και τον οδήγησε να αντιμετωπίσει τον Ιερό Λόχο και τους συμμάχους των ελληνικών πόλεων; Η ελίτ των Μακεδόνων είναι ιππείς, και βλέπουμε μεταξύ άλλων ένα κράνος Ιλλυρικού τύπου από το Αρχαιολογικό Μουσείο του Κιλκίς και μία κοπίδα από το Αρχαιολογικό Μουσείο της Πέλλας, καθώς και μια μακεδονική ασπίδα από το Αρχαιολογικό Μουσείο της Φλώρινα. Ένας άλλος Μακεδόνας πολεμιστής κρατάει ένα ξίφος από το Αρχαιολογικό Μουσείο της Βέροιας και φοράει περικνημίδες από τον περίφημο τάφο στο Προδρόμι της Θεσπρωτίας. Η Μακεδονική Φάλαγγα αποτελούσε τον χαρακτηριστικό τρόπο παράταξης μάχης, αρχικά των Μακεδόνων και στη συνέχεια όλων των κρατών των Διαδόχων και Επιγόνων, επί δύο τουλάχιστον αιώνες (μέσα 4ου – μέσα 2ου αιώνα π.Χ.).
Ο Αλέξανδρος είναι μόλις 18 ετών και ο πατέρας του, του εμπιστεύεται την αρχηγία της αριστερής πτέρυγας της μακεδονικής παράταξης. Είναι αυτή η πτέρυγα που θα βρεθεί αντιμέτωπη με τον αήττητο μέχρι τότε Ιερό Λόχο των Θηβών και θα επικρατήσει. Η προτομή του Αλεξάνδρου «κοιτάζει» προς την παρακείμενη αίθουσα και «συνομιλεί» νοητά με ένα άλλο δικό του πορτραίτο – που είναι ο εαυτός του στο μέλλον.
Ο Φίλιππος είναι ο μεγάλος «απών» με την έννοια ότι δεν γνωρίζουμε πώς ήταν στην όψη. Υπάρχουν περιγραφές, αλλά δεν έχουμε κανένα βεβαιωμένο πορτραίτο του. Το πορτραίτο που για την έκθεση έχει δανειστεί από το Βατικανό ταυτίστηκε σχετικά πρόσφατα ως πορτραίτο του Φιλίππου.
Ο βλοσυρός Δημοσθένης κοιτάζει προς την ενότητα της έκθεσης στην οποία η Αθήνα διαχειρίζεται τη μνήμη της μάχης και την ήττα της. Είναι αυτός στον οποίο έπεσε το βάρος, η τιμή κατά άλλους, να εκφωνήσει τον επιτάφιο λόγο σε συνέχεια της ήττας.
Το πεδίο της μάχης ανοίγεται στην επόμενη κατακόκκινη αίθουσα, όπου στις προθήκες υπάρχουν αρχαιολογικά ανθρώπινα κατάλοιπα, τα οστά των Ιερολοχιτών. Πώς μπορεί ένα όπλο να κόψει «χειρουργικά» ένα κρανίο στη μέση; Τα ευρήματα του Παναγιώτη Σταματάκη είναι εντυπωσιακά, καθώς μολονότι αρχαιολόγος είχε κάνει τέσσερα χρόνια παρακολούθησε μαθήματα στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Οι γνώσεις του στην ανατομία ήταν εξαιρετικά σημαντικές και αυτές τον βοήθησαν περισώσει τα ανθρώπινα κατάλοιπα, κατανοώντας από τι έχει προέλθει το κάθε τραύμα. Πώς είναι ένα κρανίο που χτυπήθηκε από ένα σαυρωτήρα (το αντίβαρο που είχαν οι σάρισες του μακεδονικού ιππικού);
Η επόμενη εντυπωσιακή αίθουσα είναι αφιερωμένη στον Ιερό Λόχο των Θηβαίων, το πιο επίλεκτο στρατιωτικό σώμα της εποχής. Εκεί είχε μαθητεύσει κατά κάποιο τρόπο και ο Φίλιππος και είχε μάθει τα μυστικά των τακτικών του, τα οποία βελτίωσε μετά στη Μακεδονική φάλαγγα. Οι Θηβαίοι ήταν περήφανοι για τον Ιερό Λόχο που δημιουργήθηκε από τον Γοργίδα τον Θηβαίο και πήρε την τελική του μορφή από τους Επαμεινώνδα και Πελοπίδα. Ο Ιερός Λόχος αντιμετώπισε το μακεδονικό ιππικό, με επικεφαλής τον Αλέξανδρο, και ενώ όλοι οι σύμμαχοι οπισθοχώρησαν και τράπηκαν σε φυγή οι ιερολοχίτες των Θηβαίων έμειναν και εξοντώθηκαν ολοκληρωτικά.
Εξαιρετικό έκθεμα εδώ είναι η στήλη μαύρου λίθου του Αθανία, από το αρχαιολογικό μουσείο της Θήβας. Η στήλη χρονολογείται περί το 400 π.Χ. ενώ η ακριβής προέλευσή της δεν είναι γνωστή, καθώς είχε εξαχθεί παράνομα και ανήκε στη συλλογή του Μουσείου Paul Getty από το οποίο και επεστράφη στην Ελλάδα το 2006.
Μία αίθουσα κυριολεκτικά γροθιά στο στομάχι είναι αυτή με το Πολυάνδριο των Θηβαίων ιερολοχιτών. Πρόκειται ουσιαστικά για μία ιερή συνομιλία με το επέκεινα. Στον τοίχο βλέπουμε όλους τους σκελετούς και τον τρόπο της ταφής τους, ενώ μπροστά μας στην προθήκη είναι «ξαπλωμένος» ένας από τους σκελετούς των στρατιωτών. Χάρι στον Παναγιώτης Σταματάκης ξέρουμε ακριβώς πως ήταν παραταγμένοι όλοι αυτοί οι σκελετοί. Στον τοίχο βλέπουμε όλη την ανασύσταση με τις θέσεις που βρέθηκαν. Υπάρχουν 252 σκελετοί και δύο καύσεις (πολύ κοντά στο συνολικό αριθμό του Ιερού Λόχου που πολέμησε και αποδεκατίστηκε εκείνη την ημέρα). Ακόμη πιο ενδιαφέρον όμως είναι ότι όλοι αυτοί οι σκελετοί βρέθηκαν τοποθετημένοι όπως ακριβώς παρατάσσονται στη μάχη. Ουσιαστικά αυτοί που τους έθαψαν αποτύπωσαν στη μετά θάνατον ζωή την παράταξη του Ιερού Λόχου στο πεδίο. Αυτοί οι άνθρωποι πολεμούν αιωνίως για να προστατέψουν την πόλη τους.
Ανάμεσα στους μηρούς του, ο σκελετός έχει την στλεγγίδα. Το όργανο που χρησιμοποιούν για την απόξεση της άμμου και του ιδρώτα και του λαδιού στο Γυμνάσιο. Αυτοί που τάφηκαν εδώ δεν στάθηκαν ως «οπλίτες», αλλά ως «πολίτες». Έχουν ουσιαστικά απογυμνωθεί από τον στρατιωτικό τους χαρακτήρα και είναι οι πραγματικοί υπερασπιστές της πόλης, στον ρόλο τους ως πολίτες [γιατί ο πολίτης είναι αυτός που συμμετέχει στο Γυμνάσιο και η χαρακτηριστική κίνηση που κάνει είναι η απόξεση της βρώμας με τη στλεγγίδα]. Τέλος, ο Λέοντας που βλέπουμε στην αίθουσα δεν κοιτάει τυχαία έναν τοίχο, αλλά -γι’ αυτούς που ξέρουν το πεδίο της μάχης- κοιτάζει τον τύμβο των Μακεδόνων.“
Στην επόμενη αίθουσα μας περιμένει άλλη μία μακάβρια έκπληξη. Οι Μακεδόνες που έπεσαν στο πεδίο της Χαιρώνειας δεν ετάφησαν, αλλά κάηκαν σαν ένδειξη ανώτατης τιμής από τον Φίλιππο. Είναι πραγματικά απίστευτο ότι βλέπουμε απομεινάρια ανθρώπων που μας φέρνουν κοντά στον Μέγα Αλέξανδρο. Αυτοί οι άνθρωποι, ήταν μαζί του, πολέμησαν μαζί με τον Αλέξανδρο, τον άκουσαν να τους οδηγεί στην επίθεση, τον προστάτευσαν από τα χτυπήματα των οπλιτών του Ιερού Λόχου και στο τέλος οι ίδιοι έπεσαν στο πεδίο και τους έχουμε εμείς εδώ μπροστά μας. Και πόσο ανθρώπινο το γεγονός ότι μέσα σε όλα αυτά τα ευρήματα βρέθηκε και μια μικρή χάντρα, ένα φυλαχτό προστασίας που κάποιος από αυτούς τους Μακεδόνες είχε μαζί του στη μάχη. Εδώ βλέπουμε το σχέδιο που έκανε Σωτηριάδης όταν έσκαβε για να φτάσει στο κέντρο του τύμβου και στη μέση στην προθήκη βλέπουμε τα κάρβουνα από τη νεκρική πυρά.
Περπατώντας τις επόμενες θεματικές ενότητες της έκθεσης: “Τιμώντας τη μάχη στην Αθήνα”, «Η Βοιωτία και η Θήβα μετά τη μάχη» και ο «Νέος Ελληνιστικός Κόσμος μετά τη μάχη» φτάνουμε στο τελευταίο κομμάτι της έκθεσης το οποίο και υπογραμμίζουμε γιατί σίγουρα θα γίνει το αγαπημένο των παιδιών επισκεπτών. Εδώ σε μία μεγάλη προθήκη απλώνεται ένα εκπληκτικό πραγματικά διόραμα της μάχης της Χαιρώνειας με χειροποίητες φιγούρες playmobil, ειδικής κατασκευής από τους συλλέκτες playmobil. Στο βάθος στην κορυφή πιο ψηλά από όλους και από όλα ο θεός Άρης.
Ο επίλογος, τουλάχιστον για τη δική μας διαδρομή, γράφτηκε μπροστά από τον «Μέγα Αλέξανδρο» (1981) του Andy Warhol από το MOMus – Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης. Πρόκειται για μια εκδοχή της σειράς Alexander the Great που υλοποίησε ο Warhol μετά από ανάθεση του Αλέξανδρου Ιόλα. Η προσωπογραφία του Μεγάλου Αλεξάνδρου απεικονίζει τον αρχαιότερο «διάσημο» που απαθανάτισε ο Warhol και είναι το μοναδικό έργο που δημιουργήθηκε με αφορμή ένα αυθεντικό αρχαίο έργο τέχνης.
Συμπέρασμα
Μια έκθεση για ένα θέμα βίαιο, που προσεγγίζεται ανθρώπινα και ολιστικά. Δύσκολα δεν θα αγγίξει τον επισκέπτη, είτε είναι αρχαιολάτρης και γνωρίζει αναλυτικά τα γεγονότα είτε όχι. Καλύτερα να την δείτε στο πλαίσιο μιας ξενάγησης για να κατανοήσετε όλα τα νοήματα. Αφήνοντας τη φαντασία μας ελεύθερη, είναι όντως ανατριχιαστικό ότι αντικρίζουμε οστά και απομεινάρια ανθρώπων που πολέμησαν με τον ίδιο τον Αλέξανδρο, δίνοντάς μας την ευκαιρία να «αγγίξουμε» έστω και έτσι αυτή τη μυθικών διαστάσεων προσωπικότητα.
Info:14 Δεκεμβρίου 2023 μέχρι 31 Μαρτίου 2024. Πληροφορίες: cycladic.gr. Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης / Μέγαρο Σταθάτου/ Βασιλίσσης Σοφίας & Ηροδότου 1.
Κωνσταντίνος Χαρ.Τζιαμπάσης,
αρχαιολόγος.
