Σε μια από τις οικίες στο Regio IX, insula 10 στην αρχαία Πομπηία η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως ένα εργαστήριο παρασκευής ψωμιού, γνωστό και ως panificium, στο οποίο έκλειναν τους δούλους και τα γαϊδούρια, ώστε να εργάζονται σκληρά για να αλέσουν τα σιτηρά που απαιτούνταν για την παραγωγή ψωμιού. (εικ.2)
Ένα στενό σκοτεινό δωμάτιο χωρίς εξωτερική θέα, μικρά παράθυρα με σιδερένιες σχάρες για το πέρασμα του φωτός, όμοιο με κελί φυλακής, και ίχνη στο πάτωμα για να συντονίζεται η κίνηση των ζώων, που αναγκάζονται να περιφέρονται για ώρες με δεμένα τα μάτια αποκαλύπτει ένα κλειστό πλαίσιο, υποδηλώνοντας την υπόθεση ενός χώρου εργασίας για σκλαβωμένη εργασία.
Οι πρόσφατες ανασκαφές που διεξάγονται στο πλαίσιο ενός ευρύτερου έργου για τη διασφάλιση και τη συντήρηση των περιοχών που περιβάλλουν την ακόμα ανεξερεύνητη περιοχή της αρχαίας Πομπηίας έφεραν στο φως μια οικία που βρίσκονταν υπό ανακαίνιση την περίοδο της έκρηξης του Βεζούβιου στο 79μ.Χ., με μια τυπική διαίρεση μεταξύ του οικιστικού τομέα, που διακοσμείται με τοιχογραφίες 4ου ρυθμού και ενός εργαστηρίου παραγωγής ψωμιού. Την λειτουργία του χώρου αυτού ως εργαστήριο παρασκευής ψωμιού φανερώνει η παρουσία μυλόπετρων και άλλων συναφών ευρημάτων, ενώ η ανακάλυψη τριών θυμάτων από την έκρηξη του ηφαιστείου υποδηλώνει ότι, παρά τις εργασίες σε εξέλιξη, το σπίτι δεν ήταν ακατοίκητο. (εικ.3α,β)
Οι έρευνες κατέστησαν δυνατή τη σκιαγράφηση μιας πιο λεπτομερούς εικόνας της λειτουργίας του εργαστηρίου παραγωγής ψωμιού(Panificium), φέρνοντας στο φως τις εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες διαβίωσης και εργασίας των δούλων και των ζώων. Οι μυλόπετρες, που βρίσκονται στο νότιο τμήμα του κεντρικού δωματίου, έχουν ημικυκλικές εσοχές στις ηφαιστειακές πλάκες από βασάλτη, σχεδιασμένες να καθοδηγούν την κίνηση των συρόμενων ζώων και να σχηματίζουν ένα κυκλικό μονοπάτι, όπως περιγράφεται στις Μεταμορφώσεις IX 11-13 από τον Ρωμαίο συγγραφέα Apuleius του 2ου αι. μ.Χ.. Στην εξαιρετική πηγή περιγράφεται η εμπειρία του πρωταγωνιστή Lucius, που μεταμορφώθηκε σε γαϊδούρι και πουλήθηκε σε μυλωνά, προφανώς με βάση την άμεση γνώση παρόμοιων πλαισίων. Οι νέες ανακαλύψεις καθιστούν επίσης δυνατή την καλύτερη περιγραφή της πρακτικής λειτουργίας του εργοστασίου παραγωγής ψωμιού, το οποίο, αν και αχρηστεύτηκε τη στιγμή της έκρηξης, μας δίνει ακριβή επιβεβαίωση της ανησυχητικής εικόνας που τόσο γλαφυρά περιγράφει ο Apuleius. Οι χώροι του εργαστηρίου χωρίς εξωτερικές πόρτες, με μια ενιαία έξοδο στο αίθριο, αντιπροσωπεύει έναν χώρο όπου η ελευθερία μετακίνησης των δούλων ήταν σοβαρά περιορισμένη.(εικ.4α,β)
Η ανακάλυψη οικιών σαν αυτή συμβάλλει στην κατανόηση της πιο συγκλονιστικής πλευράς της αρχαίας δουλείας, αναδεικνύοντας τη βαρβαρότητα και τη βία που υφίστανται τα άτομα αλλά και τα ζώα. Με βάση αυτή τη μαρτυρία από την περιοχή της οικίας του Regio IX, insula 10 είναι μια ακόμη ιστορία της σκληρής καθημερινότητας των δούλων και με αυτόν τον τρόπο εμπλουτίζεται η αφήγηση της έκθεσης «Η άλλη Πομπηία: κοινές ζωές στη σκιά του Βεζούβιου», που θα εγκαινιαστεί στις 15 Δεκεμβρίου στην Palestra Grande της Πομπηίας. Εν τω μεταξύ, οι επισκέπτές της αρχαίας πόλης μπορούν να δουν μια μικρή προεπισκόπηση της, όπως την ανακατασκευή μιας κούνιας, ενός κρεβατιού της πιο απλής γνωστής τυπολογίας, που βρέθηκε στην έξω – αστική βίλα της Civita Giuliana στο λεγόμενο και «δωμάτιο των δούλων». Το κρεβάτι, ήταν κατασκευασμένο από ξύλινες σανίδες και δίχτυ από κορδόνια και εύκολα αφαιρούνταν, ανακατασκευάστηκε με την τεχνική του χυτού (κενά στη στάχτη που αφήνει το ξύλο και το ύφασμα γεμίζουν με γύψο) και εκτίθεται, μέχρι τα εγκαίνια, κάτω από τη σκάλα ( σώζεται ως ίχνος στον τοίχο) ενός καταστήματος στη via dell’Abbondanza (regio I, insula 6, αριθμός 12), δίπλα στο σπίτι του Lararium του Αχιλλέα, όπου υποτίθεται ότι ένα εργαστήριο σιδήρου με πίσω δωμάτια που βρίσκονταν στον πρώτο όροφο. (εικ.5)
Αυτό που ο επισκέπτης θα βλέπει αντικατοπτρίζει τις συνθήκες διαβίωσης του 80% των ανθρώπων που έζησαν στην Πομπηία ενώ τα αίθρια που έχουμε συνηθίσει να θεωρούμε χαρακτηριστικά της ρωμαϊκής οικιακής αρχιτεκτονικής. στην πραγματικότητα αντιπροσωπεύουν μια μικρή μειοψηφία. Η έκθεση στοχεύει να διηγηθεί αυτή την «άλλη» Πομπηία: την πόλη των μεσαίων και κατώτερων στρωμάτων, των τεχνιτών, των καταστηματαρχών, των ιερόδουλων, των ελευθέρων και των δούλων.
Οι απλοί άνθρωποι που έμειναν στη σκιά των μεγάλων γεγονότων της ιστορίας, αλλά που η ζωή τους στην αρχαία Πομπηία μπορεί να ανακατασκευαστεί με μοναδικό τρόπο. Μέσα από επτά ενότητες και γύρω στα τριακόσια τέχνεργα, θα παρακολουθήσουμε ιδανικά την πορεία ύπαρξης όσων ανήκαν στη μεσαία-χαμηλή κοινωνική τάξη, ξεκινώντας από τη γέννηση μέχρι το θάνατο και περνώντας από διάφορες πτυχές. Αυτά τα περιβάλλοντα ήταν το σκηνικό πραγματικών ζωών, απλών ανθρώπων, πραγματικών πρωταγωνιστών της εκθεσιακής διαδρομής. Δύο είναι τα πιο εντυπωσιακά τέχνεργα της έκθεσης «Η άλλη Πομπηία: κοινές ζωές στη σκιά του Βεζούβιου».
Το κρεβάτι είναι μέρος ενός δωματίου μόλις 16μ2, στο οποίο πιθανότατα έμεναν οι τρεις δούλοι. Το αντίγραφο ολόκληρου του πλαισίου καθώς και η αναπαραγωγή δύο άλλων αιθουσών της Οικίας του Larario, θα αποτελέσουν το επίκεντρο της έκθεσης. Αλλά την παράσταση σίγουρα κλέβει, η κούνια, κάτω από τη σκάλα ενός καταστήματος της αρχαίας Πομπηίας, που φέτος θα αποτελεί την «χριστουγεννιάτικη φάτνη», που πρέπει να μιλάει στη ζωή, ως ο χώρος του απλού ανθρώπου όπου η ζωή δεν θεωρείται δεδομένη, αλλά ένα πολύτιμο δώρο. Αυτό ίσως να είναι και το κύριο μήνυμα στους σύγχρονους χαλεπούς καιρούς.
Κωνσταντίνος Χαρ.Τζιαμπάσης,
αρχαιολόγος.
