Η χριστιανική παράδοση των κατοίκων του οροπεδίου των Δερβενοχωρίων είναι συνυφασμένη με την πορεία της Μονής της Ζωοδόχου Πηγής ή αλλιώς «Μονή της Στέρνας», όπως είναι γνωστή στην περιοχή, που βρίσκεται στην θέση Φούσκενα της Πύλης Βοιωτίας και γενικότερα με τον Μοναχισμό που αναπτύχθηκε στην ευρύτερη περιοχή του Κιθαιρώνα και της Πάστρας κατά τον 11 αιώνα, από το Όσιο Μελέτιο τον Καπαδόκη (1035-1105).
Ό Όσιος Μελέτιος φέρεται ως ο ιδρυτής της Μονής αυτής, καθώς πρόκειται για τον Ναό της Θεομήτορος που ανήγειρε με την Βοήθεια και Χρηματοδότηση του φίλου και προστάτη του, Αυτοκράτορα του Βυζαντίου, Αλέξιου Α΄ του Κομνηνού (1081-1118), και κάνουν λόγο γι αυτό, οι σχεδόν σύγχρονοι με τον Όσιο Βιογράφοι του, Θεόδωρος ο Πρόδρομος ή Πτωχοπρόδρομος και ο Επίσκοπος Μεθώνης Νικόλαος.
Η Μονή της Στέρνας
Ο κυρίως Ναός είναι σταυροειδής, εγγεγραμμένος μετά τρούλου της κατηγορίας των Κωνσταντινοπολίτικων τετρακιονίων και η κάτοψη του αντέγραφε το καθολικό της Μονής του Οσίου Μελετίου. Δυστυχώς ο αρχικός Ναός κατέπεσε και οι κάτοικοι του χωριού περί το έτος 1890 μετέτρεψαν σε καινούργιο Ναό τον ευρύχωρο παλαιό νάρθηκα αφού πρόσθεσαν προς ανατολάς τρίπλευρη αψίδα ιερού και προς δυσμάς ψηλό προστώο .
Κατά τον Ιστορικό Γεώργιο Τσεβά, όπως αναφέρει ο ίδιος στο βιβλίο του η Ιστορία των Θηβών και Βοιωτίας, τα ερείπια της μονής της Στέρνας εχρησίμευσαν ως λατομείο πάσης ανεγειρόμενης η επισκευαζόμενης εκκλησίας της περιοχής μας, χαρακτηρίζοντας την Μονή ως «Μέγα Μοναστήριον περιώνυμον δια τα πλούτη του με κτήματα αυτής την Ραπντώσα το Δερβενοσάλεσι και την Φούσκενα».
Η νέα Μονή της Ζωοδόχου Πηγής
Η Μονή της Ζωοδόχου Πηγής, παρά την εγκατάλειψή της και την ερήμωση της, μεχρι το 2018, εντυπωσιαζε τον επισκέπτη. Η διάταξη των κτιρίων, η Αρχιτεκτονική τους, τα γλυπτά, το πολυσύνθετο του καθολικού, τα λεπτότατης τέχνης μαρμαροθετήματά της και οι διηγήσεις των κατοίκων για τον Πλούτο και την αίγλη της Μονής εκείνα τα χρόνια, δικαιολογούν την άποψη, ότι πρόκειται για Βασιλομονάστηρο – Βασιλικό κτίσμα των Κομνηνών, αν μάλιστα ληφθεί υπόψη και συνδυαστεί με το γεγονός ότι μέχρι σήμερα, πλησίον του Ναού υπάρχει περιοχή και ερειπωμένη εκκλησία, το τοπωνύμιο της οποίας είναι Κομνηνός, όπου κατά τις ανασκαφές εκεί, περί το έτος 1930 από τον καθηγητή κ. Ορλάνδο, βρέθηκαν έξι αρχαία χρυσά νομίσματα της ιδίας εποχής του αυτοκράτορα, τον οποίον η παράδοση θέλει να την επισκέφθηκε και ο ίδιος περί το 1106 όταν επισκέφθηκε και την Μονή Σαγματά, χαρίζοντας της πολύτιμα κειμήλια.
Η Ζωοδόχος Πηγή είναι κτισμένη πάνω στα ερείπια Ναού Ρωμαϊκών χρόνων με αρχαία λουτρά και ψηφιδωτά τα οποία μελέτησε και δημοσίευσε όπως προαναφέρθηκε ο Ακαδημαϊκός κ. Ορλάνδος. Το κτίριο του λουτρού χρονολογείται στον 13 αιώνα και βρίσκεται σήμερα σε πολύ χειρότερη κατάσταση από αυτήν που βρέθηκε κατά το 1926 όταν εντοπίστηκε για πρώτη φορά, εξαιτίας των δυσμενών καιρικών συνθηκών και βανδαλισμών που έχει υποστει. Όπως φαίνεται στο σχέδιο της αξονομετρικής τομής της αρχικής του μορφής, είναι συνολικού εμβαδού 30 τετρ. μέτρων, ύψους 3 μετρων, τριμερές θολωτό με τον μεσαίο οίκο να διαθέτει τρούλο.
Αν και οι πεσίσκοι του δεν είναι σήμερα ορατοί, διατηρούνται ακόμη τα κατακόρυφα κενά στους τοίχους που χρησίμευαν για την προσαγωγή ψυχρού νερού από την παρακείμενη πηγή, στον ψυχρό οίκο του λουτρού, είτε για την θέρμανση των δύο άλλων οίκων και των αερισμό των υποκαυστών.
Λέγεται ακόμη ότι ιδρύθηκαν από τον Άγιο στην ευρύτερη περιοχή 24 παραλαυρια με 10-12 μοναχούς το καθένα και αργότερα σύμφωνα πάντα με τον Βιογράφο του Αγίου, Θεόδωρο τον Πρόδρομο γίνεται λόγος για ανέγερση από τον ίδιο, ναού της Θεομήτορος λίγο βορειότερα προς την κατεύθυνση των Θηβών, αυτή της Ζωοδόχου Πηγής στην Φούσκενα Πύλης Δερβενοχωρίων και η Μονή του Προφήτη Ηλία στο Τσατσαρι, όπου προϋπήρχε ναός, μετόχι της Μονής Σινά, όπου τιμούσαν την Αγία Αικατερίνη.
Από τον Νοέμβριο του 2018, η Μονή μετά από τόσα χρόνια σιωπής και με την μέριμνα του Σεβ. Μητροπολίτου κ. Γεωργίου εγκαταστάθηκε η Μοναχή Φιλοθέη η οποία και εκίνησε το αναστηλωτικό έργο της.
Από εδώ και πέρα η Μονή είναι επισκέψιμη σε όποιον επιθυμεί να την επισκεφθεί και να προσκυνήσει. Επίσης στην Μονή Φυλάσσονται τα ιερά λείψανα των Οσιομαρτύρων που σφαγιάσθηκαν εκεί από τους πειρατές.
Η Μονή δέχεται καθημερινά από την ανατολή έως και την δύση του Ηλίου.
