Ο Μυστικός Δείπνος (ιταλ.Il Cenacolo ή L’Ultima Cena) είναι τοιχογραφία του 15ου αιώνα, φιλοτεχνημένη από τον Λεονάρντο Ντα Βίντσι. Είναι ένα από τα σημαντικότερα και πολυτιμότερα έργα στην ιστορία της τέχνης και ένα από τα πλέον αναγνωρίσιμα και αναπαραχθέντα έργα ζωγραφικής. Βρίσκεται στο Μιλάνο της Ιταλίας, στην τραπεζαρία του μοναστηριού Santa Maria delle Grazie – Παναγία της Χάριτος, αν και η δημιουργία του έγινε ως παραγγελία από τον δούκα Λουδοβίκο Σφόρτσα, που επιθυμούσε αρχικά το κτήριο να αποτελέσει το μαυσωλείο της οικογένειάς του. Αποτελεί, το μεγαλύτερο έργο του Λεονάρντο και τη μοναδική νωπογραφία του που μας έχει σωθεί.
Επιμέλεια: Κων/νος Τζιαμπάσης*
Ο πίνακας έχει μέγεθος 4,60 επί 8,80 μέτρα και απεικονίζει το τελευταίο δείπνο που είχε ο Ιησούς με τους μαθητές Του στην Ιερουσαλήμ πριν από την Σταύρωση. Επίσης, αποτυπώνει αριστουργηματικά την έκπληξη και τα συναισθήματα στα πρόσωπα των μαθητών του Ιησού, όταν τους ανακοινώνει ότι κάποιος από αυτούς πολύ σύντομα θα τον προδώσει.
Οι κινήσεις των προσώπων και τα συναισθήματα της στιγμής διαπερνούν τη νωπογραφία. Τα πρόσωπα γύρω από τη στρωμένη τράπεζα διακατέχονται από ένταση, οργή ή απόγνωση, έκπληξη, σπαραγμό, ενώ ο Χριστός στέκεται στο κέντρο γαλήνιος και με ελαφρά σκυμμένο το κεφάλι.
Δεν απαθανατίζει απλώς τη στιγμή, αλλά αποδίδει την ψυχική κατάσταση και τις προθέσεις κάθε μαθητή μέσω των χειρονομιών που, τότε όπως και σήμερα, κατέχουν σημαντική θέση στην επικοινωνία των Ιταλών.
«Ο Μυστικός Δείπνος, που φιλοτεχνήθηκε στους τοίχους του Μοναστηριού της Παναγίας των Χαρίτων στο Μιλάνο είναι μια μελέτη ψυχολογικών αντιδράσεων: Ένας γαλήνιος Χριστός παραδομένος στην τρομερή του μοίρα, μόλις έχει αναγγείλει στους μαθητές του ότι ένας από αυτούς θα τον προδώσει. Ο σκοπός του καλλιτέχνη ήταν να αποτυπώσει τα ανάμεικτα συναισθήματα έκπληξης, φρίκης και ενοχής που αποκαλύπτονται στα πρόσωπα των μαθητών καθώς βαθμιαία αντιλαμβάνονται το νόημα των λεγομένων του Κυρίου τους», αναφέρει ο ιστορικός E.M Burns στο βιβλίο του «Ευρωπαϊκή Ιστορία, ο δυτικός πολιτισμός: Νεότεροι Χρόνοι».
Ο Nτα Βίντσι χρειάσθηκε επτά χρόνια για να ολοκληρώσει το έργο του. Δεν μπορούσε να χρησιμοποιήσει την τεχνική fresco (νωπογραφία) όπου έπρεπε να ολοκληρώσει σχεδόν αμέσως το έργο του. Επίσης, ήθελε ο «Μυστικός Δείπνος» να έχει φωτεινά χρώματα κάτι που δεν επέτρεπε η συγκεκριμένη τεχνική. Χρησιμοποίησε τέμπερες πάνω σε πέτρα, αφού πρώτα είχε καλύψει τον τοίχο με υλικό που ήλπιζε ότι θα τον προστάτευε από την υγρασία. Μάταια όμως. Μέσα σε 50 χρόνια ο «Μυστικός Δείπνος» είχε χάσει την αρχική του μορφή. Οι αρχικές προσπάθειες που έγιναν για να αποκατασταθεί το έργο έφεραν το αντίθετο αποτέλεσμα.
Οι κραδασμοί από τους βομβαρδισμούς κατά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο επέτειναν τις σοβαρές φθορές που είχαν προκαλέσει οι στρατιώτες του Ναπολέοντα οι οποίοι έδεναν τα άλογά τους στον τοίχο. Το 1980 ξεκίνησε να υλοποιείται 20ετές πρόγραμμα για την αποκατάσταση της τοιχογραφίας. Σήμερα ελάχιστα σημεία της έχουν το αρχικό υλικό που χρησιμοποίησε ο Λεονάρντο Ντα Βίντσι.
Αναπαριστώντας τις κινήσεις και τα συναισθήματα, κατάφερε όχι μόνο να αποθανατίσει μια στιγμή, αλλά να σκηνοθετήσει ένα δράμα, σαν να ανέβαζε μια θεατρική παράσταση[…]. Εκτός από το γεγονός ότι μπορούσε και απέδιδε την κίνηση που προέρχεται σε μια στιγμή, ο Λεονάρντο ήταν δεξιοτέχνης και στην αποτύπωση των κινήσεων της ψυχής, monti dell’ anima. «Mια εικόνα ή αναπαράσταση ανθρωπίνων μορφών πρέπει να φιλοτεχνηθεί με τέτοιον τρόπο, ώστε ο θεατής να μπορεί να αναγνωρίσει εύκολα, από τη στάση τους, τις προθέσεις που έχουν στο νου τους”, έγραψε ο Λεονάρντο. Ο Μυστικός Δείπνος αποτελεί το σπουδαιότερο και ζωντανότερο τέτοιο παράδειγμα στην ιστορία της τέχνης», κατά τον Γουόλτερ Αϊζακσον, συγγραφέα του βιβλίου «Leonardo Da Vinci – Η βιογραφία μιας μεγαλοφυΐας».
«Οι δώδεκα Απόστολοι είναι χωρισμένοι σε ομάδες των τριών», γράφει ο Αϊζακσον. «Ξεκινώντας από τα αριστερά μας, αισθανόμαστε τη ροή του χρόνου, θαρρείς και η αφήγηση κινείται από αριστερά προς τα δεξιά. Στο δεξί άκρο είναι ο Βαρθολομαίος, ο Ιάκωβος ο Μικρός και ο Ανδρέας, οι οποίοι αντιδρούν με έκπληξη στη δήλωση του Ιησού. Ο Βαρθολομαίος, σκληρός και γεμάτος ένταση, είναι “έτοιμος να σηκωθεί όρθιος, με το κεφάλι προτεταμένο”, όπως έγραψε ο Λεονάρντο. Η δεύτερη τριάδα από τα αριστερά είναι ο Ιούδας, ο Πέτρος και ο Ιωάννης. Μελαψός και άσχημος με γαμψή μύτη, ο Ιούδας σφίγγει στο δεξί του χέρι το πουγκί με τα αργύρια […], γνωρίζοντας ότι τα λόγια Του απευθύνονται σε εκείνον […]. Ο φιλόνικος και ταραγμένος Πέτρος σκύβει μπροστά με αγανάκτηση […]. Φαίνεται έτοιμος να δράσει. Στο δεξί του χέρι κρατάει ένα μεγάλο μαχαίρι […]. Αντιθέτως, ο Ιωάννης είναι σιωπηλός, γνωρίζοντας ότι δεν είναι ύποπτος. Είναι μεν περίλυπος, αλλά φαίνεται να έχει αποδεχθεί αυτό που ξέρει πως είναι αδύνατο να αποτραπεί. Παραδοσιακά, ο Ιωάννης απεικονίζεται να κοιμάται ή να βρίσκεται στην αγκαλιά του Ιησού. Ο Λεονάρντο τον αναπαριστά θλιμμένο μερικά δευτερόλεπτα μετά τη δήλωση του Χριστού…».
Η επόμενη τριάδα, στα δεξιά, αποτελείται από τον Θωμά, τον Ιάκωβο τον Μεγάλο και τον Φίλιππο και η τελευταία από τον Ματθαίο, τον Θαδδαίο και τον Σίμωνα. «Έχουν αρχίσει ήδη να συζητούν έντονα τι μπορεί να εννοούσε ο Χριστός. Παρατηρήστε το δεξί χέρι του Θαδδαίου», προτρέπει ο συγγραφέας «Ο Λεονάρντο ήταν δεξιοτέχνης των χειρονομιών και γνώριζε πώς να τους προσδίδει μια μυστηριώδη αύρα, ώστε να τραβούν την προσοχή του θεατή. Μήπως ετοιμάζεται να χτυπήσει το χέρι του στο τραπέζι, σαν να λέει “Το ήξερα;”. Μήπως δείχνει με τον αντίχειρά του τον Ιούδα;[…]. Δεν θα πρέπει να νιώθετε άσχημα, αν αισθάνεστε μπερδεμένοι, καθώς και ο Ματθαίος και ο Θαδδαίος έχουν μπερδευτεί και, στην προσπάθειά τους να καταλάβουν τι συνέβη, στρέφονται στον Σίμωνα για απαντήσεις».
Ο δημιουργός του αφηγηματικού πίνακα, εκτός από την απόδοση των προσώπων κατά τη συγκεκριμένη στιγμή και τη στρωμένη τράπεζα με τα σκεύη σερβιρίσματος, τον άρτο και τις μικρές πιατέλες με τα χέλια, «παίζει» με την οφθαλμαπάτη και τους κανόνες της προοπτικής. «Ασχολήθηκε με την επιστήμη της οπτικής, έδειξε πως οι ακτίνες φωτός προσπίπτουν στον κερατοειδή χιτώνα και δημιούργησε θαυμάσιες οφθαλμαπάτες, που δίνουν την αίσθηση της αλλαγής προοπτικής» αναφέρει ο συγγραφέας.
Από τότε που ο πίνακας παρουσιάστηκε από τον Ντα Βίντσι, υπήρξε αντικείμενο αμέτρητων αντιγραφών και ερμηνειών.
Σε κάθε περίπτωση, πρόκειται περί ενός αριστουργηματικού πίνακα συναισθημάτων, διάταξης και αποχρώσεων
Για την Εκκλησία, το τελετουργικό που ακολούθησε ο Ιησούς στο Μυστικό Δείπνο που παρέθεσε στους μαθητές του είναι γεμάτο θρησκευτικούς συμβολισμούς. Ο Χριστός πριν ξεκινήσει το γεύμα έβαλε νερό στο νιπτήρα και ένιψε τα πόδια των μαθητών του, δείχνοντάς τους ότι δεν πρέπει να επιζητούμε τα πρωτεία. «Όποιος θέλει να είναι πρώτος, να είναι τελευταίος απ’ όλους», τους είπε. Ο Δείπνος λέγεται μυστικός όχι γιατί έγινε εν κρυπτώ αλλά γιατί ο Χριστός ήθελε να αποκαλύψει στους μαθητές του το μυστήριο της Θείας Μετάληψης. Για αυτό άλλωστε τους είπε: «Λάβετε φάγετε», προσέφεροντάς τους ψωμί (το σώμα Του) και κρασί (το αίμα Του). «Λάβετε φάγετε τοῦτό μου ἐστι τὸ σῶμά… Τοῦτό ἐστι τὸ αἷμά μου τὸ τῆς καινῆς διαθήκης τὸ περὶ πολλῶν ἐκχυνόμενον».
Το νόημα του Μυστικού Δείπνου είναι οι δύο όψεις της αγάπης, η χαρά και η λύπη, το φως και το σκοτάδι. Η αγάπη του Χριστού προς τους μαθητές του και τον άνθρωπο φέρνει τη λύτρωση από τα πάθη. Η αγάπη όμως του Ιούδα προς τα τριάκοντα αργύρια είναι καταστροφική και τον οδηγεί από το φως στο σκοτάδι.
Οι εκ διαμέτρου αντίθετες εκφάνσεις της ανθρώπινης ζωής που μπορούν να οδηγήσουν τον άνθρωπο από τη σωτηρία στο θάνατο και το αντίθετο, ανάλογα με τις επιλογές του, είναι το μήνυμα που στέλνει ο Μυστικός Δείπνος και, εν τέλει, ίσως είναι αυτό που πραγματικά απεικονίζεται στο σπουδαίο έργο τέχνης του Λεονάρντο Ντα Βίντσι.
Μοναδικά είναι τα τρία αντίγραφα του «Μυστικού Δείπνου» του Ντα Βίντσι που βρίσκονται στο Ναύπλιο και συγκεκριμένα στον Μητροπολιτικό Ναό του Αγίου Γεωργίου, τον ιερό ναό του Αγίου Σπυρίδωνα και στην Αγία Τριάδα. Στο εσωτερικό του ιερού ναού του Αγίου Γεωργίου στο κοίλος κάτω από τον Παντοκράτορα βρίσκεται η τοιχογραφία ζωγραφισμένη από ανώνυμο δυτικότροπο αγιογράφο. Για την παράσταση υπάρχει η ανεπιβεβαίωτη πληροφορία ότι αποτελεί δώρο του βασιλιά Λουδοβίκου της Βαυαρίας πατέρα του Όθωνα. Ο άγνωστος αγιογράφος ήταν άριστος γνώστης της Ώριμης Αναγέννησης της κορύφωση δηλαδή της τέχνης στην Ιταλία, εκεί που τα φώτα της αιωνίας πόλης ήταν στραμμένα στα μεγάλα ονόματα καλλιτεχνών όλων των εποχών με τις κορυφαίες μορφές του Μικελάντζελο, του Ντα Βίντσι και του Ραφαέλλο. Ο άγνωστος αυτός αγιογράφος του Ναυπλίου είναι προφανές λάτρης του Ντα Βίντσι και αποδίδει πιστά το έργο του μεγάλου καλλιτέχνη με κάθε λεπτομέρεια. Διαφορές που μπορεί να παρατηρήσει κάποιος είναι ότι ο αγιογράφος του Αγίου Γεωργίου, πάντρεψε την ζωγραφική της Ώριμης Αναγέννησης, με τη Βυζαντινή Αγιογραφία. Παρατηρούμε την προσθήκη του φωτεινού κύκλου με τον οποίον περιβάλλεται η κεφαλή του Χριστού -φωτοστέφανου- με την επιγραφή «Ο ΩΝ» και την ζωηρότητα των χρωμάτων. Το ύφος είναι περισσότερο ποιητικό και λιγότερο κοσμικό, προβάλλοντας δηλαδή την αγιοσύνη των προσώπων εκτός του Ιούδα που είναι πιο σκοτεινό. Κατά τον ίδιο τρόπο γίνεται η αγιογράφηση των δύο άλλων ιερών ναών του Ναυπλίου.
Πολλοί ακόμα ζωγράφοι και καλλιτέχνες εμπνεύστηκαν από την βιβλική ιστορία του Μυστικού Δείπνου, πριν και μετά από αυτόν. Η μεγάλη διαφορά είναι ότι οι ζωγράφοι του Μεσαίωνα αναπαριστούσαν τον Ιησού και τους μαθητές τους πιο γαλήνιους και ήρεμους, σε αντίθεση με τους αναγεννησιακούς και μοντέρνους ζωγράφους. Οι πιο γνωστές απεικονίσεις είναι των Giotto (1320-1325), El Greco (περίπου 1568), Τιντορέτο (1592-1594), Fritz von Uhde (1886), Andre Derain (1911) και Σαλβαντόρ Νταλί (1955), μεταξύ άλλων.
Πηγή: https://artsandculture.google.com/story/explore-the-last-supper/sAKCB2AzvHUmKQ
*Ο Κων/νος Χαρ.Τζιαμπάσης είναι αρχαιολόγος
