«Την άνοιξη δεν τη βρήκα στους αγρούς,
ή, έστω, σ’ ένα Μποτιτσέλι
όσο σε μια βαϊφόρο κόκκινη»
Έτσι και μια μέρα,
τη θάλασσα την ένιωσα κοιτάζοντας μια κεφαλή Διός.
Όταν ανακαλύψουμε τις μυστικές σχέσεις των εννοιών και
τις περπατήσουμε σε βάθος θα βγούμε σ’ ένα άλλου είδους
ξέφωτο που είναι η Ποίηση. Και η Ποίηση πάντοτε είναι μία
όπως ένας είναι και ο ουρανός.
Το ζήτημα είναι από πού βλέπει κανείς τον ουρανό
Εγώ τον έχω δει από καταμεσίς της θάλασσας.»
(Ο. Ελύτης, «Μυρίσαι το Άριστον», Ο μικρός ναυτίλος)
Η «Βαϊφόρος» είναι εικόνα με το Χριστό «καθήμενον επί πώλου όνου». Βαϊφόρος είναι η Κυριακή των Βαΐων. Η φέρουσα φοινικκόκλαρα (εικ.1). Είναι γιορτή με σημαιοστολισμούς και βάγια. Με δάφνες και κουμαριές και φοινικόκλαρα, στον Ήλιο τον ηλιάτορα. «Βαϊφόρος» είναι η Κυριακή, πριν από το Πάσχα.
του Κων/νου Τζιαμπάση*
Η πανηγυρική είσοδος του Ιησού στα Ιεροσόλυμα. Ο δρόμος του στρωμένος με βάγια-φοινικόκλαρα. Απ’ την επομένη η Μεγάλη Εβδομάδα. Τα Πάθη και το μαρτύριο. Οπότε, Άνοιξη πάθος και πάθη. Η άνοιξη δεν είναι μια «αθώα» άνοιξη.
Η θριαμβευτική είσοδος του Χριστού στα Ιεροσόλυμα(εικ.2) είναι η πιο “τραγική” εισαγωγή στα Πάθη. Η εικόνα τής “Βαϊοφόρου”, όπως διαμορφώνεται από τα μεταβυζαντινά χρόνια συντίθεται από τρείς άνισες ομάδες: τον Χριστό καθισμένο πάνω σε πώλο όνου συνοδευόμενο από τους μαθητές Του, που έρχεται στην Ιερουσαλήμ, τους Εβραίους που κρατώντας τα βάια των φοινίκων, βγαίνουν από την περιτειχισμένη πόλη για να Τον υποδεχτούν, τα παιδιά, τέλος, χαρούμενα από την αναπάντεχη γιορτή στρώνουν τα ρουχαλάκια τους για να περάσει ο Ευλογημένος· άλλα πάλι σκαρφαλώνουν στα δένδρα για να δουν την υποδοχή κόβοντας και τα τρυφερά κλαδιά.
Τα πρόσωπα που συνθέτουν την παράσταση αυξομειώνονται στις διάφορες παραστάσεις. Στο κέντρο της παράστασης εικονίζεται ο Χριστός (εικ.3) πράος, καθήμενος «επί όνον», όπως περιγράφουν οι Ευαγγελιστές και όπως είπαν οι προφήτες «είπατε τη θυγατρί Σιών. Ιδού ο βασιλεύς σου έρχεταί σοι πραΰς και επιβεβηκώς επί όνον και επί πώλον υιόν υποζυγίου».
Στα δεξιά της παράστασης εικονίζεται το πλήθος των Ιουδαίων που βγήκαν να προϋπαντήσουν τον Ιησού, ενώ στα αριστερά εικονίζονται οι μαθητές Του οι οποίοι με έντονο βηματισμό Τον ακολουθούν. Ανάμεσα στα πόδια και το κεφάλι του όνου εικονίζεται ένα παιδί που σκύβοντας στρώνει ρούχο κάτω, εκεί όπου πατάει ένα από τα πόδια του ζώου. Στο έδαφος είναι επίσης ριγμένα κλαδιά, ενώ επάνω στο δέντρο που διακρίνεται στο βάθος εικονίζεται άλλο ένα παιδί. Το παιδί στέκεται όρθιο στην κορυφή του δέντρου, κρατώντας θριαμβευτικά ένα τσεκούρι στο χέρι του, με το οποίο κόβει τα κλαδιά που είναι στρωμένα καταγής.
Ο Ιησούς φορά ροδοκόκκινο χιτώνα(εικ.4) και κυανό ιμάτιο και φέρει ένσταυρο φωτοστέφανο. Έξω από το φωτοστέφανο είναι γραμμένα τα συμπιλήματα του ονόματός Του: «ΙC̃ / XC̃». Με το δεξί χέρι ευλογεί και στο αριστερό κρατά το τυλιγμένο ειλητάριο που συμβολίζει τη νέα Διαθήκη που έφερε στον κόσμο. Το σώμα Του είναι τοποθετημένο πλάγια και στρέφεται προς το δεξί τμήμα της παράστασης, ενώ το κεφάλι Του, είναι γυρισμένο στην αντίθετη κατεύθυνση, προς τα πίσω όπου βρίσκονται οι μαθητές.
Με τον τρόπο αυτό η φιγούρα του Ιησού «επικοινωνεί» ταυτόχρονα και με τις δύο ομάδες που Τον περιβάλλουν στα δύο άκρα της παράστασης, ενώ είναι υπερυψωμένος σχηματίζοντας έτσι ένα τριγωνικό σχήμα με αυτές.
Στην ομάδα των μαθητών διακρίνεται να προπορεύεται ο απόστολος Πέτρος, με βήμα γοργό. Έχει το δεξί χέρι στραμμένο προς τον Διδάσκαλό Του παρακλητικά καθώς τον κοιτάζει, όπως και οι υπόλοιποι, με δέος και αφοσίωση. Φορά κυανό χιτώνα και ροδοκόκκινο ιμάτιο, αντιστρόφως ανάλογα με τον Ιησού, δηλώνοντας έτσι την ιδιαίτερη σχέση τους.
Η είσοδος των μαθητών και του Ιησού από τα αριστερά προς τα δεξιά της εικόνας είναι χαρακτηριστικός τρόπος υποδήλωσης της κίνησης στο βυζαντινό ζωγραφικό σύστημα, ενώ οι στατικές φιγούρες στα δεξιά της εικόνας κάνουν την κίνηση να φαίνεται πιο έντονη.
Στην Παντάνασσα (1428) του Μυστρά ἡ σύνθεση είναι εξαιρετικά πολυπρόσωπη. Ἡ δράση τοποθετείται εμπρός από τείχη και βουνά, σ’ ένα χλοερό πράσινο που πάνω του οι πολύχρωμες φορεσιές των Εβραίων μοιάζουν σαν ανοιξιάτικα λουλούδια σε δροσερό λιβάδι.
Ἡ εικόνα της Βαϊοφόρου πως και η υμνολογία, δεν μας αποκαλύπτουν μόνο το βαθύτερο και τραγικό νόημα, μας διδάσκει, πέρα από αυτά, με τον σεμνοπρεπή και ταπεινό τρόπο που εικονίζεται ο Κύριος και την συγκρατημένη στο πρόσωπό Του θλίψη και με την έντονη παρουσία των παιδιών, ότι με παιδική καρδιά πρέπει να δεχθούμε τον Χριστό και να μην δειλιάσουμε όταν σε λίγο θα Τον δούμε φορτωμένο τον σταυρό των ανομιών μας να βαδίζει την πικρή ανηφοριά του Γολγοθά…
*Ο Κων/νος Χαρ. Τζιαμπάσης είναι αρχαιολόγος
