Στο πλαίσιο των εκδηλώσεων της Εταιρείας Διερεύνησης Αρχαιοελληνικής και Βυζαντινής Τεχνολογίας (ΕΔΑΒυΤ) πραγματοποιήθηκε διάλεξη του Δρ. Αποστόλου Ε. Παπαφωτίου με θέμα «Το Θεοδοσιανό λιμάνι της Κωνσταντινούπολης», την Τρίτη 21 Φεβρουαρίου 2023, σε συνεργασία µε τον Σύλλογο των Αθηναίων, στην αίθουσα του Συλλόγου των Αθηναίων επί της οδού Κέκροπος 10, στην Αθήνα.
Το 1ο Μέρος της παρουσίασης:
Εισαγωγή
Η παρούσα διάλεξη έχει στόχο την ενημέρωση για το λιμάνι του Θεοδοσίου στην Κωνσταντινούπολη. Ένα λιμάνι που έγινε διάσημο μετά την αποκάλυψη 37 ναυάγια πλοίων κατά την σωστική ανασκαφή των εργασιών για την κατασκευή συγκοινωνιακού κόμβου το 2004 στη θέση Γιενί Καπί (Yenicapi). Η εύρεση τόσων πλοίων η οποία είναι η μεγαλύτερη σε συγκέντρωση και σε τύπους που έχουν αποκαλυφθεί μέχρι σήμερα κυριάρχησε στην ανασκαφή με τον πιο θεαματικό τρόπο και δυστυχώς παραμερίστηκε το ίδιο το λιμάνι.
Εξάλλου τα ευρήματα είναι μοναδικής αξίας για τη ναυτική και ναυπηγική παράδοση του ρωμαϊκού και βυζαντινού κόσμου. Μέχρι στιγμής, από τη μελέτη της ανασκαφής δεν αντιμετωπίζονται επαρκώς τα ερωτήματα για την αρχιτεκτονική, τον τρόπον κατασκευής, τα υλικά δομής, οι σχετικές χρονολογήσεις, η κεραμική και άλλα. Προς τη κατεύθυνση της κατανόησης της λειτουργίας του λιμένα και στην κατάθεση προβληματισμών γίνεται αυτή η ενημέρωση. Το λιμάνι ως μεγάλο και βασικό έργο υποδομής είναι εφαρμογή σχεδιασμού, είναι έκφραση των δυνατοτήτων της κοινωνίας, του τεχνικού κόσμου να προγραμματίζει και να εκτελεί. Απαιτείται λοιπόν η ένταξη του στο ιστορικό πλαίσιο της εποχής το οποίο αμυδρά θα ιχνηλατήσουμε αρχίζοντας από την ίδια την Βασιλεύουσα-Πόλη.
Κωνσταντινούπολη
Η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης είναι κορυφαία και καθοριστική πολιτική πράξη του Αυτοκράτορα Κωνσταντίνου στο πλαίσιο ευρύτερου προγράμματος ανανέωσης της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και το οποίο εξασφάλισε την επιβίωση της για τουλάχιστον 1000 χρόνια.
Η αναγκαία ίδρυση της Νέας Ρώμης , «μιας άλλης Ρώμης- Altera Roma» και όχι ως «Roma mobilis», που θα έφερε το όνομα του, δεν επελέγη ως αντικατάσταση της Παλαιάς Ρώμης ούτε ως υποσκέλιση της αλλά προέκταση στο ανατολικό τμήμα της αυτοκρατορίας.
Υποψήφιες πόλεις ήσαν η Σαρδική (Σόφια), το Ίλιον, η Χαλκηδόνα, η Θεσσαλονίκη. Τελικά επιλέγηκε το Βυζάντιο, αποικία των Μεγαρέων και μετέπειτα αποικία των Αντωνίνων επί Σεβήρου, στην ευρωπαϊκή πλευρά του Βοσπόρου η οποία συγκέντρωνε τα προτερήματα όλων των άλλων. Στο νέο πολεοδομικό πρόγραμμα περιλαμβάνονταν ο επαναπροσδιορισμός των θέσεων και των υπαρχόντων έργων από την εποχή του Σεβήρου που παρουσίαζαν το νέο πρόσωπο της εξουσίας και η αποτύπωση αρχιτεκτονικών χαρακτηριστικών με τις νέες κατασκευές που αναδείκνυαν την πόλη ως πρωτεύουσα της οικουμένης σε πρώτη φάση και σε δεύτερη ως χριστιανική πρωτεύουσα. Για την κατασκευή της νέας πόλης έγινε εκ μέρους του Κωνσταντίνου επιστράτευση μηχανικών, εργατών παρέχοντας ισχυρά κίνητρα και φορολογικές ελαφρύνσεις. Με τη θεμελίωση το 424 μ.Χ. ξεκίνησε το μεγαλύτερο πολεοδομικό επίτευγμα του όψιμου αρχαίου κόσμου που διήρκησε περισσότερο από 10 χρόνια και μετέτρεψε την πόλη σε ένα απέραντο εργοτάξιο. Έτσι τα τείχη προηγήθησαν των σπιτιών, τα σπίτια προηγήθησαν των κατοίκων. Είναι εύλογο να δεχθούμε ότι πριν την κατασκευή είχε μελετηθεί ο συνολικός σχεδιασμός του έργου σε αποτυπώσεις που είχαν προηγηθεί και που προέβλεπε μεγάλες παρεμβάσεις. Η Πόλη από 200 εκτάρια που κατείχε την εποχή των Σεβήρων έγινε 700 εκτάρια επί Μ. Κωνσταντίνου. Ο Σεπτίμιος Σεβήρος είχε κατακτήσει το Βυζάντιο το 197 μ.Χ. και μερικώς είχε καταστρέψει την πόλη.
Σημαντική επέκταση της πόλης δρομολογήθηκε επί της αυτοκρατορίας του Θεοδόσιου Β΄ (408-450 μ.Χ.), ο οποίος κατά τον πρώιμο 5ο αιώνα (περίπου το 413 μ.Χ.) ύψωσε τα νέα χερσαία τείχη, σε απόσταση προς Δυσμάς περίπου 1000,0μ. από αυτά του Κωνσταντίνου που ένωναν την κατάληξη του Κεράτιου κόλπου ή Χρυσού Κέρατος με τη θάλασσα του Μαρμαρά ως τόξο κύκλου που οριοθετούσε το αστικό όριο. Τα τείχη θεωρούνται ότι είναι καινοτόμος και προωθημένη κατασκευή σε επίπεδο στρατιωτικής αρχιτεκτονικής. Η συνολική έκταση της Πόλης ανήλθε σε 1.400 εκτάρια ή 14.000 στρέμματα, όσο περίπου της Ρώμης που ήταν 1.350 εκτάρια και χωρίς να υπολογίζεται η έκταση του Γαλατά.
Η Νέα Ρώμη που προοριζόταν να γίνει το κέντρο του κόσμου, είχε πολλά κοινά στοιχεία με τη Πρεσβυτέρα Ρώμη της οποίας θεωρήθηκε αντίγραφο. Μεταξύ των πολλών 7 λόφους, 14 Ρεγεώνες-συνοικίες, μεγαλοπρεπή δημόσια κτίρια και άλλα. Από τις Ρεγεώνες αυτές, οι δώδεκα βρίσκονταν στην περιοχή που περιέκλειε το τείχος του Κωνσταντίνου, η δέκατη τρίτη στην απέναντι ακτή του Κεράτιου κόλπου, στον σημερινό Γαλατά, ενώ η δέκατη τέταρτη ταυτίζεται με την περιοχή των Βλαχερνών.
Ο πλήρης χωροταξικός σχεδιασμός που εφαρμόστηκε κατά τα ρωμαϊκά πρότυπα προέβλεπε τη χάραξη δρόμων, τη δημιουργία δημοσίων χώρων, τη κατασκευή παλατιού, του κτιρίου της συγκλήτου, τον ιππόδρομο, την ανέγερση των ναών της Αγίας Ειρήνης, των δώδεκα Αποστόλων. Τέσσερις μεγάλοι λεωφόροι με πλαινές στοές (έμβολοι) ήσαν οι κύριοι άξονες από όπου προσανατολίσθησαν οι λοιποί δρόμοι. Το κέντρο του παλαιού Βυζαντίου, το Τετράστωον, μαζί με τον κοντινό Ιππόδρομο, επαναπροσδιορίστηκε αρχιτεκτονικά και μετονομάστηκε σε Αυγουσταίο προς τιμή της μητέρας του Κωνσταντίνου. Συνδυάστηκε με τη νέα Αγορά (Forum) του Κωνσταντίνου, από τον οποίο διερχόταν η Μέση οδό ο κύριος οδικός άξονας της πόλης που οδηγούσε μέχρι τη Χρυσή Πύλη στα νότια και ως την πύλη της Αδριανούπολης στα βορειοδυτικά (στο μεταγενέστερο τείχος του Θεοδοσίου). Στη δυτική πλευρά του Αυγουσταίου βρισκόταν ο ναός της Αγίας Σοφίας, αφιερωμένος στην Σοφία του Θεού, και στα ανατολικά ανεγέρθηκε το πρώτο μέγαρο της Συγκλήτου. Οι δύο Βασιλίδες πόλεις η Πρεσβυτέρα και η Νέα Ρώμη εξέφραζαν μία ενιαία πρωτεύουσα, μιας ενιαίας αυτοκρατορίας υπό τον ίδιο αυτοκράτορα.
Η εκδήλωση μαγνητοσκοπήθηκε και θα αναρτηθεί στο διαδίκτυο στον παρακάτω σύνδεσμο:
