«Μόλις έπαυσε το σάλπισμα ο Αράπης, μία μυριόφωνη βοή ακούεται εις το εχθρικό στρατόπεδο, και η βίγλα του κάστρου, αχνή σαν το Χάρο, λέει των Ελλήνων: «Μπαίνει ο εχθρικός στόλος».
Επιμέλεια κειμένου: Κων/νος Τζιαμπάσης*
Το πυκνό δάσος έμεινε ακίνητο εις τα νερά, όπου η ελπίδα απάντεχε να ιδεί τα φιλικά καράβια. Τότε ο εχθρός εξανανέωσε την κραυγή, και εις αυτήν αντιβόησαν οι νεόφθαστοι μεσ’ από τα καράβια. Μετά ταύτα μία ακατάπαυτη βροντή έκανε τον αέρα να τρέμει πολλή ώρα».
Οι στίχοι από το κορυφαίο ποιητικό σύνθεμα «Ελεύθερο Πολιορκημένοι» του Διονύσιου Σολωμού, αν μη τι άλλο, περιγράφουν την θυσία όλων των αγωνιστών που αναπαύονται στον Κήπο των Ηρώων. Όλοι τους θυσιάστηκαν για τον τόπο τους, το ηρωικό Μεσολόγγι…
Ο Κήπος των Ηρώων βρίσκεται στη βόρεια πλευρά του Μεσολογγίου και αποτελεί ένα μνημειακό σύνολο από γλυπτά που ανεγέρθηκαν προς τιμήν όσων αγωνίστηκαν και πέθαναν στο Μεσολόγγι, κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης. Το σύνολο περιλαμβάνει 63 μνημεία κάθε είδους που τοποθετήθηκαν από το 1838 έως το 2014.
Το τοπίο είναι αρκετά ήσυχο και γαλήνιο, με πανύψηλους φοίνικες, πεύκα και ευκαλύπτους, ενώ το εσωτερικό του καλύπτεται σχεδόν εξολοκλήρου από γκαζόν, λιθόστρωτα δρομάκια και ξύλινα παγκάκια.
Στο χώρο αυτό οι Μεσολογγίτες έθαβαν τους νεκρούς τους κατά τη διάρκεια της πολιορκίας του Μεσολογγίου, αφού το νεκροταφείο ήταν αποκλεισμένο. Η ιδέα να ανεγερθεί στο Μεσολόγγι μνημείο για όσους αγωνίστηκαν και πέθαναν ανήκε στον Κυβερνήτη της Ελλάδας Ιω. Καποδίστρια, ο οποίος στις 14 Μαΐου 1829 εξέδωσε την απόφαση 12449, με την οποία όριζε πως έπρεπε να περισυλλέξουν τα οστά των αγωνιστών και να τα εναποθέσουν σε μνημείο. Η απόφαση έχει αναπαραχθεί σε εγχάρακτη πλάκα μέσα στον Κήπο των Ηρώων. Τέλη του 1829 προκηρύχθηκε αρχιτεκτονικός διαγωνισμός για την υποβολή σχεδίων για την ανέγερση μνημείου. Μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια, το θέμα της ανέγερσης μνημείου στο Μεσολόγγι καθυστέρησε, μέχρι την ανάληψη της διακυβέρνησης της χώρας από τον Όθωνα.
Το 1837 αποφασίστηκε η συγκέντρωση των οστών των αγωνιστών και η μεταφορά τους στον ναό του Αγ. Παντελεήμονος. Παράλληλα, είχαν ξεκινήσει και οι προεργασίες για την κατασκευή του Τύμβου για τα οστά των αγωνιστών και είχε εκδηλωθεί ενδιαφέρον για τη μεταφορά στο Μεσολόγγι της «Κόρης της Ελλάδας», ταφικού μνημείου για τον Μάρκο Μπότσαρη, που είχε φιλοτεχνήσει ο γνωστός Γάλλος γλύπτης David d’Angers το 1827. Για το μνημείο των αγωνιστών δεν χρησιμοποιήθηκαν τα σχέδια του Λύσανδρου Καυταντζόγλου, ο οποίος από τη Ρώμη όπου σπούδαζε είχε στείλει το 1830 την πρότασή του στον Καποδίστρια, ανταποκρινόμενος στην προκήρυξη του διαγωνισμού.
Στις 18 Οκτωβρίου του 1838, με την παρουσία του Όθωνα και της Αμαλίας, έγινε λειτουργία στο ναό του Αγ. Παντελεήμονα και πραγματοποιήθηκε συμβολική ανακομιδή των οστών των πεσόντων με επίσημη πομπή και εναπόθεσή τους στον Τύμβο, καθώς ταυτόχρονα έγιναν και τα αποκαλυπτήρια του μνημείου του Μ. Μπότσαρη μέσα στον Κήπο των Ηρώων. Έτσι με αυτά τα δυο μνημεία (Τύμβος και ταφικό μνημείο Μπότσαρη) δημιουργήθηκε ο κεντρικός πυρήνας του «Ηρώου μέσα στον Κήπο». Παράλληλα δόθηκε η εντολή να ανεγερθεί το πέτρινο τείχος επί της γραμμής της παλιάς οχύρωσης. Μετά από κάποια χρόνια, το 1858, η εγκαταλελειμμένη έκταση γύρω από τον Τύμβο και το Μνημείο άρχισε να διαμορφώνεται σε Κήπο. Η πρωτοβουλία της μεταμόρφωσης του χώρου σε Κήπο ανήκε στον Υπολοχαγό Γεώργιο Κουτκουτάκη, Υπασπιστή του Φρουραρχείου του Μεσολογγίου. Η δενδροφύτευσή του έγινε με δενδρύλλια και άνθη που έστελναν από την Αθήνα η Αμαλία και ο Όθωνας, οι οποίοι δώρισαν και το μαρμάρινο λιοντάρι που τοποθετήθηκε στο πάνω μέρος του Τύμβου και τη μαρμάρινη πλάκα με το εγχάρακτο επίγραμμα σε αρχαϊκή γραφή του Καθηγητή του Πανεπιστημίου Δημήτριου Σεμιτέλου. Τότε πήρε και την ονομασία του «Κήπος των Ηρώων».
Κατά τη δεκαετία του 1930, ο Κήπος απέκτησε τη σημερινή του μορφή με την ανά περιόδους ανέγερση μνημείων Ελλήνων και φιλελλήνων αγωνιστών. Το σύνολο των μνημείων είναι 49 και 14 σταυροί και, για όσα από αυτά επιβεβαιώθηκε ο χρόνος κατασκευής ή αποκαλυπτηρίων τους, μέσα από έρευνες στα Αρχεία, στον Τύπο και στα ενεπίγραφα στοιχεία τους, η κατανομή τους στον ιστορικό άξονα είναι ως εξής: 3 μνημεία ανεγείρονται κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα, 7 την περίοδο 1900-1929, 11 την περίοδο 1930-1940, 5 την περίοδο 1940-1970, 2 την περίοδο 1970-1980 και 11 την περίοδο 1990-2014. Η πυκνότητα της ανέγερσης μνημείων ήταν ιδιαίτερα μεγάλη κατά την διάρκεια της πολύχρονης δημαρχίας του Χρήστου Ευαγγελάτου, 1925-1951 και 1959-1964. Στην περίοδο της δημαρχίας του, το κόστος της ανέγερσης των μνημείων καλύπτονταν πρωτίστως από την ετήσια επιχορήγηση του Υπουργείου Εσωτερικών. Το ύψος της κρατικής επιχορήγησης που έλαβε ο Δήμος Μεσολογγίου στα χρόνια 1958-1964, ανερχόταν στο ποσό των 28.251 δρχ. .
Ειδικότερα, οι δαπάνες για τα μνημεία των πεσόντων φιλελλήνων καλύπτονταν εξ ολοκλήρου από ομογενείς ή από συλλόγους από τις χώρες από τις οποίες κατάγονταν οι τιμώμενοι. Στις περιπτώσεις αυτές, συνήθως με πρωτοβουλίες του Ευαγγελάτου, αποστέλλονταν επιστολές στις ξένες πρεσβείες, οι οποίες υπενθύμιζαν τον καθοριστικό ρόλο των πεσόντων κατά την πολιορκία του Μεσολογγίου, παραπέμποντας σε ιστορικές πηγές. Η επιλογή των μνημείων που θα ανεγείρονταν καθώς και της χρονικής στιγμής των αποκαλυπτηρίων συχνά υπέκρυπτε και πολιτικές επιλογές του δημάρχου, όπως συνέβη με την ανέγερση του μνημείου των Ιταλών φιλελλήνων το 1933, των Γερμανών το 1935 και των Αμερικανών το 1939. Ο δήμος Μεσολογγίου στη συνέχεια αναλάμβανε το κόστος της εκάστοτε εορτής των αποκαλυπτηρίων. Καθ’ όλη την περίοδο ανέγερσης των μνημείων, πολλοί καταξιωμένοι γλύπτες της περιόδου του Μεσοπολέμου ανέλαβαν τη φιλοτέχνησή τους, όπως οι Γ. Μπονάνος, Γ. Βιτάλης, Α. Στεφάνου, Α. Σώχος, Ν. Γεωργαντής.
Τα αποκαλυπτήρια των νέων μνημείων πραγματοποιούνταν συνήθως την Κυριακή των Βαΐων, ημέρα της επετείου της Εξόδου, ή τις μέρες της εορτής του Αγ. Πνεύματος, που οι Μεσολογγίτες εορτάζουν τον Αη Συμιό, ένα λαογραφικό έθιμο με ιστορικό, θρησκευτικό και συμβολικό χαρακτήρα. Η Κυριακή των Βαΐων είχε οριστεί ως «ημέρα επιτοπίου εορτής εν Μεσολογγίω» για να «πανηγυρίζηται δια της αρμοζούσης αίγλης η ιστορική έξοδος της φρουράς του Μεσολογγίου» με Β.Δ. το 1907, το οποίο όριζε και τον τρόπο εορτασμού, που θα ήταν ετήσιος . Το 1937, η πόλη του Μεσολογγίου αναγνωρίστηκε ως «ιερή» και καθιερώθηκε εκ νέου η Κυριακή των Βαΐων ως τοπική επέτειος. Κάθε χρόνο, το βράδυ του Λαζάρου και την Κυριακή των Βαΐων, το Μεσολόγγι τιμά την επέτειο της Εξόδου με σειρά εκδηλώσεων. Μετά το μνημόσυνο στον Μητροπολιτικό ναό, ακολουθεί πομπή στην πόλη συνήθως με κωδωνοκρουσίες και κανονιοβολισμούς, με επικεφαλής Μεσολογγίτες με φουστανέλες που κρατούν την εικόνα της Εξόδου, ενώ το πλήθος που ακολουθεί φορώντας τοπικές ενδυμασίες ραίνει με λουλούδια την πομπή, η οποία καταλήγει στον Κήπο των Ηρώων όπου και γίνεται η αναπαράσταση της ανατίναξης της πυριτιδαποθήκης από τον Χρ. Καψάλη. Το 1950 θεσμοθετήθηκε ο Δρόμος της Θυσίας, που τελούνταν ανεπίσημα από το 1946. Οι συμμετέχοντες στο αγώνισμα διανύουν την αντίστροφη πορεία των Εξοδιτών, δηλαδή ξεκινούν από το μοναστήρι του Αη Συμιού και καταλήγουν στον Κήπο των Ηρώων, καλύπτοντας μια απόσταση 8.200 μέτρων. Στον Κήπο των Ηρώων υπάρχουν και τρείς πλάκες με τα ονόματα των νικητών του Δρόμου της Θυσίας.
Σήμερα, στον Κήπο των Ηρώων υπάρχουν 49 μνημεία για πρόσωπα και γεγονότα που συνδέονται με την ιστορία του Μεσολογγίου την εποχή της Επανάστασης (προτομές, στήλες και πλάκες), τρεις προτομές πολιτικών (Επαμεινώνδα Δεληγεώργη, Ζαφείριου Βάλβη και Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου), 14 Σταυροί αλλά και μνημεία που δεν έχουν άμεση σύνδεση με το Εικοσιένα.
Κατά καιρούς εξάλλου, εγκρίνονταν να ανεγερθούν μνημεία τα οποία όμως τελικά δεν υλοποιούνταν. Στις 13/4/1930 στον πανηγυρικό λόγο που εκφώνησε ο Δημήτριος Νότη Μπότσαρης, υπουργός των Ναυτικών, κατά τη διάρκεια των εορτών της 104ης επετείου της Εξόδου που συνδυάστηκε με την εορτή για τον πανηγυρισμό της Εκατονταετηρίδας, αναφέρθηκε η ιδέα για ανέγερση ενός μνημείου αφιερωμένου στον «Άγνωστο Αγωνιστή». Ο δήμαρχος Χ. Ευαγγελάτος υιοθέτησε την ιδέα και προχώρησε σε εκκλήσεις προς τις οργανώσεις των Αθηνών προκειμένου να ανεγερθεί ο τάφος, η τοποθέτηση του οποίου θα γινόταν πίσω από τον ανδριάντα του Βύρωνα και θα ήταν έτοιμος μέχρι το τέλος εκείνου του χρόνου. Το σχέδιο αυτό ωστόσο δεν ολοκληρώθηκε. Επίσης δεν ανεγέρθηκαν, παρ’ όλο που αρχικά είχαν εγκριθεί, τα εξής μνημεία: Μνημείο Κληρικών (1995), Μνημείο Δασκάλου του Γένους (1969-1972), Μνημείο Ελβετών, Μνημείο Πορτογάλων-Αλμέιδα (1938), Μνημείο Δανών φιλελλήνων (1938), Προτομή Νικόλαου Κασομούλη (1966).
Πρόκειται για ένα μοναδικό, για την Ελλάδα, πάρκο με μνημεία για γνωστούς αλλά και ανώνυμους ήρωες που έπεσαν στον Αγώνα για την Ελευθερία. Κάθε χρόνο την Κυριακή των Βαΐων το σημείο επισκέπτονται χιλιάδες Ελλήνων εκεί η Έξοδος του Μεσολογγίου με την παρουσία Ελλήνων και ξένων που έρχονται να αποτίσουν φόρο τιμής σε όλους αυτούς τους γενναίους αγωνιστές. Ίσως στο Μεσολόγγι ξέρουν καλύτερα να σέβονται τους ιστορικούς κήπους και τη μνήμη της ιστορικής πόλης τους σε σύγκριση με τους πειραματισμούς και την ασέβεια που η «Πρώτη Πρωτεύουσα» και η «Δημοτική Αρχή» της έχει επιδείξει την τελευταία δεκαετία.
*Ο Κων/νος Τζιαμπάσης είναι αρχαιολόγος
