Η εορτή των Φώτων είναι γιορτή ανατολικής καταγωγής. Η παλιότερη αναφορά βρίσκεται στον Κλήμη της Αλεξανδρείας τον 2ο αιώνα.
του Κωνσταντίνου Τζιαμπάση*
Τους επόμενους αιώνες όταν καθιερώθηκε η 25η Δεκεμβρίου ημέρα εορτασμού της Γέννησης του Χριστού, τα Επιφάνια θα ήταν η γιορτή που θα αφιερωνόταν στις 6 Ιανουαρίου στη Βάπτιση και τον Αγιασμό των Υδάτων με μια σχετική τελετή. Με την κατάδυση του Σταυρού και την επίκληση του Αγίου Πνεύματος καθαγιάζεται από τον Σωτήρα το νερό το οποίο οι πιστοί χρησιμοποιούν στη συνέχεια για τον αγιασμό του σώματος, για τους αρρώστους, για να ευλογηθούν τα σπίτια, αγροκτήματα, ζώα και όλα τα πράγματα.
«Δίνουμε το όνομα Επιφάνια σε αυτή την ημέρα» κατά τον Ιωάννη τον Χρυσόστομο διότι «η σωτήρια χάρη του Κυρίου» εκδηλώθηκε σε όλους τους ανθρώπους «όχι από την ημέρα της γέννησής του, αλλά από τη βάπτισή του, καθώς μέχρι τότε πολλοί δεν τον είχαν γνωρίσει». Οι εκκλησίες βυζαντινής παράδοσης χρησιμοποίησαν τους όρους Επιφάνια και Θεοφάνια για να δηλώσουν την εορτή αυτή. Έπειτα ο Γρηγόριος Ναζιανζηνός (329-390) ανέφερε και την ονομασία Εορτή των Φώτων. Ο Χριστός ήρθε για να γίνει το φως του κόσμου που φωτίζει όσους ήταν στα σκοτάδια. «Ενώ ο Ιησούς κατέβαινε στο νερό, φωτιά άναψε στον Ιορδάνη» (…) «Και όταν βαπτίσθηκε, ένα δυνατό φως ξεπρόβαλε από το νερό, έλαμψε και διασκορπίσθηκε ολόγυρα, έτσι που όλοι οι παρευρισκόμενοι ένιωσαν πολύ μεγάλο φόβο».
Στις χριστιανικές κατακόμβες στη Ρώμη, χρονολογημένες από το δεύτερο μισό του 2ου αι. μ.Χ και κυρίως τον 3ο και 4ο αι., συναντάμε παραστάσεις ζωγραφικές, καθώς και ανάγλυφες που κοσμούν σαρκοφάγους, σε λίγα σωζόμενα κατάλοιπα, με τον βαπτιστή και τον βαπτιζόμενο σε μία εξ αυτών χωρίς ακόμη να έχει παγιωθεί εικονογραφικά η εικόνα του Χριστού και του Ιωάννη του Βαπτιστή Από τις παλαιότερες εικόνες βάπτισης είναι αυτή στην Κατακόμβη του Αγίου Καλλίστου στη Ρώμη.
Στη σαρκοφάγο της Santa Maria Antiqua (γύρω στο 275μ.Χ.) βλέπουμε στη μια άκρη σκηνή βάπτισης και περιστέρα που συμβολίζει το Άγιο Πνεύμα. Στην άλλη άκρη ο Ιωνάς και το θαλάσσιο τέρας είναι ένα δημοφιλές θέμα απεικόνισης της εποχής όπου το υδάτινο στοιχείο στο μύθο επίσης κυριαρχεί όπως στο θέμα της βάπτισης: Η εικόνα της Βάπτισης απ’ ό,τι φαίνεται αποτέλεσε ένα από τα θέματα που απασχόλησε την τέχνη των πρώιμων χριστιανικών χρόνων. Μετά τα πρώτα βήματα εμφάνισής της, η χριστιανική τέχνη χρειάζεται ένα εκτενές χρονικό διάστημα προς μια πορεία ωρίμανσης και σταδιακής απομάκρυνσης από τεχνοτροπικές επιδράσεις της ελληνορωμαϊκής τέχνης, με την τυποποίηση των ξέχωρων χαρακτηριστικών της.
Στο Βαπτιστήριο των Αρείων στη Ραβέννα (τέλη 5ου αιώνα – 6ος αιώνας), σήμερα Santo Spirito και παλαιότερα ναός της Αγίας Αναστάσεως, κυριαρχεί ένα ψηφιδωτό οροφής εξαίρετης ομορφιάς και σύνθεσης με σκηνή Βάπτισης. Ο Ιησούς απεικονίζεται αγένειος καθώς δεν έχει ακόμη επικρατήσει η μορφή του γενειοφόρου, ενώ τα γεννητικά του όργανα δεν αποκρύπτονται. Από τη σωματικότητα των τριών μορφών (και όχι μόνο) μπορούμε να πούμε ότι υπάρχει ακόμη ένας διάλογος με την ελληνορωμαϊκή ή παγανιστική παράδοση της τέχνης. Ο Άγιος Ιωάννης δεν φέρει φωτοστέφανο ενώ στα αριστερά η προσωποποίηση του Ιορδάνη ποταμού –με τις δαγκάνες του κάβουρα στην κεφαλή του- έχει διαστάσεις που δεν θα συναντήσουμε εύκολα σε άλλες εικόνες:
Μένοντας στη Ραβέννα του 5ου αι., κάποιες δεκαετίες νωρίτερα από το παραπάνω έργο χρονολογείται στο Ορθόδοξο Βαπτιστήριο το ψηφιδωτό της οροφής που φέρει μια παρόμοια σκηνή από την Βάπτιση. Εδώ υπάρχουν περισσότερα φωτοστέφανα, ο Άγιος Ιωάννης ο Βαπτιστής που φοράει δέρμα καμήλας και κρατάει σταυρό περνάει στην αριστερή πλευρά όπου θα παραμείνει και στις περισσότερες απεικονίσεις τους επόμενους αιώνες, ενώ ο Χριστός φέρει γένια και φαίνεται ότι ως «ορθόδοξη» η γενειοφόρος προσέγγιση επίσης θα καθιερωθεί μελλοντικά. Ο Ιορδάνης ποταμός προσωποποιημένος κρατάει το ιμάτιο του Χριστού και έναν βλαστό:
Το ύδωρ στις αναπαραστάσεις που δεν κρύβει το σώμα του Θεανθρώπου από το σημείο που βρίσκεται εντός του ποταμού και κάτω, έχει διάφορες ερμηνείες όπως ότι παραπέμπει στα «Θεοφάνια»: η ύλη -όπως είναι το νερό- δεν μπορεί να αποκρύψει το σωματοποιημένο πνεύμα.
Γενικά η εικονογραφία που καθιερώνεται – χαρακτηρίζεται από μια σύνθεση που χωρίζεται στα δυο από ένα βάραθρο. Δείχνει το βαθύ χάσμα μεταξύ Θεού και ανθρώπου, συνέπεια της αμαρτίας του δεύτερου. Ο Χριστός έρχεται να εξομαλύνει αυτό το χάσμα και τοποθετείται στη μέση που σχηματίζεται η κοίτη του ποταμού.
Η εικονογραφία της εορτής των Θεοφανίων θα παραμείνει σταθερή στα δομικά της συστατικά ανά τους αιώνες ακολουθώντας τα βασικά στοιχεία της ευαγγελικής διήγησης, χωρίς βέβαια να λείπουν διαφορετικές λεπτομέρειες και μικρές παραλλαγές. Μέχρι τον 11ο αιώνα θα τυποποιηθεί στις σκηνές του Δωδεκάορτου που κοσμούν τους βυζαντινούς ναούς.
Αν ακολουθήσουμε την πηγή από το Κατά Ματθαίον (γ’, 13-17) ο Ιησούς φτάνει από την Γαλιλαία στον Ιορδάνη ποταμό και ζητά να βαπτιστεί από τον Ιωάννη τον Πρόδρομο. Ο τελευταίος διστάζει λέγοντας «Εγώ έχω ανάγκη να βαπτιστώ από εσένα τον αναμάρτητο, και συ έρχεσαι προς εμέ για να βαπτιστείς;». Ο Χριστός τον πείθει λέγοντας ότι έτσι ταπεινούμενος εκπληρώνει την εντολή του Θεού. Ο Ιωάννης τον βαπτίζει και ο Ιησούς «επειδή ως αναμάρτητος δεν είχε τίποτα να εξομολογηθεί, ανέβη αμέσως από το νερό του Ιορδάνου και δεν έμεινε πολύ σε αυτό, όπως οι άλλοι, που κατά το βάπτισμά τους εξομολογούνται τις αμαρτίες τους. Και ιδού άνοιξαν σε αυτόν οι ουρανοί και είδε το Πνεύμα του Θεού να κατεβαίνει με εξωτερικό σχήμα και μορφή όμοια με περιστέρα και να έρχεται επάνω του (…)».
Σε μια ώριμη τυπολογία της Βάπτισης με στοιχεία όπως το δενδρύλλιο στα δεξιά. Λαμβάνει τη θέση του βλασταριού με το νόημα της νέας ζωής . Μια άλλη παρατήρηση αποτελεί το ότι η φύση στις εικόνες που παραθέτουμε είναι άγονη, μόνο μετά από τη Βάπτιση μπορεί να καρποφορήσει. Ένα βλαστάρι θα φυτρώσει -προφήτευε ο Ησαΐας- κι επάνω του θα τοποθετηθεί το Πνεύμα του Κυρίου (…) εκείνη την ημέρα ο Κύριος θα απλώσει και πάλι το χέρι του για να λυτρώσει τον λαό του. Καθώς πλησιάζει η εκπλήρωση της προφητείας οι δε άγγελοι, συνήθως από δύο έως τέσσερις στον αριθμό, αναγνωρίζουν τον Θεάνθρωπο και υποκλίνονται.
Σε μια άλλη παραλλαγή δίπλα στο βλαστάρι υπάρχει ένα τσεκούρι (πέλεκυς) που παραπέμπει στα λόγια του Βαπτιστή: «Ο πέλεκυς της θείας κρίσεως βρίσκεται κοντά στη ρίζα των δένδρων, έτοιμος να κόψει από τη ρίζα κάθε άνθρωπο που δεν έχει καρπό αρετής (…)» (Κατά Ματθαίον, γ’, 1-12).
Ας δούμε μια εικόνα αυτής της παράστασης με το τσεκούρι όπως έχει περάσει στη σχετική παράδοση και φτάνει φερειπείν σε ένα ψηφιδωτό στην Παμμακάριστο της Κωνσταντινούπολης (14ος αιώνας):
Σε αρκετές εικόνες Βάπτισης, στα νερά του Ιορδάνη υπάρχουν θαλάσσια ζώα, για να υπενθυμίσουν ότι ο Χριστός περπατά πάνω σε φίδια και δράκους και τα συντρίβει όπως κάνει όταν πατάει και στον Κάτω Κόσμο στην εικόνα της Ανάστασης, από όπου επίσης αναδύεται από το θάνατο όπως αναδύεται από το νερό στη βάπτιση καθώς ξαναγεννιέται -για αυτό είναι γυμνός όπως την ώρα που γεννιέται κανείς-ως νέος Αδάμ. Η γύμνια ενίοτε τείνει να καλυφθεί όσο «σεμνοτυφούνται» οι καιροί.
Ορισμένες φορές στα ύδατα υπάρχει ένας σταυρός που υποδηλώνει τον αγιασμό των υδάτων και άλλοτε εμφανίζεται και μια γυναικεία μορφή καθισμένη στην πλάτη ενός ζώου που είναι η προσωποποίηση της θάλασσας
*Ο Κωνσταντίνος Τζιαμπάσης είναι αρχαιολόγος
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
Gaetano Passarelli, Icone delle dodici grandi feste bizantine (Jaka Book – Arte mondo)
Lyn Rodley, Εισαγωγή στη Βυζαντινή τέχνη και αρχιτεκτονική, Ινστιτούτο του Βιβλίου – Α.Καρδαμίτσα, Αθήνα, 2010
