Το Υπόγειο της οδού Κρισταλίνι, (Ipogeo dei Cristallini), έχει ονομασθεί ήδη ο νέος αρχαιολογικός χώρος της Νάπολης που φέτος το καλοκαίρι παραδόθηκε στο ευρύ κοινό και αν τα ερείπια της Πομπηίας και του Ερκουλάνεουμ μπορούν να δείξουν στον επισκέπτη, πώς ήταν μια τυπική ρωμαϊκή πόλη, η Νεάπολη ήταν πολύ πιο σημαντική από αυτές τις δύο πόλεις, ένα σπουδαίο αρχαίο ελληνικό κέντρο, που παρέμεινε ελληνικό ως τον 2ο αι. μ.Χ.
του Κων/νου Τζιαμπάση*
Την πρώτη φορά που εντοπίσθηκε η νεκρόπολη ήταν το 1700, όταν εργάτες που δούλευαν στην περιοχή άνοιξαν μία τρύπα, η οποία κατέστρεψε τον διαχωριστικό τοίχο μεταξύ δύο θαλάμων. Η υπόθεση ξεχάσθηκε ως το 1889 όταν ο βαρόνος Τζιοβάνι ντι Ντονάτο, το αρχοντικό του οποίου βρίσκεται πάνω από την νεκρόπολη ανοίγοντας ένα πηγάδι για την αναζήτηση μιας πηγής νερού για τον κήπο του συνάντησε και πάλι τα αρχαία. Στα τέλη του 19ου αιώνα, οι αρχαιολόγοι αφαίρεσαν περίπου 700 αρχαία αντικείμενα από τους τάφους.
Ως τότε η Σανιτά είχε αλλάξει πολλές φορές. Από μια νεκρόπολη της Magna Graecia ή αλλιώς της κατοικημένης νότιας Ιταλίας από Έλληνες αποίκους, σε ένα φτωχό προάστιο έξω από τα τείχη της τότε ιταλικής Νάπολης και μετά σε έναν περίεργο θύλακα κάτω από το βασιλικό παλάτι των Βουρβόνων. Γνωρίζοντας ότι είχε ανακαλύψει κάτι σημαντικό, ο βαρόνος ανέσκαψε ιδιωτικά τις ταφές, χτίζοντας μια σκάλα κάτω από την αυλή του παλατιού.
Η Νεάπολη που ιδρύθηκε από τους Έλληνες αποίκους τον 6ο π.Χ. αιώνα, αν και οι πρώτοι αποικισμοί είχαν αρχίσει από την 2η π.Χ. χιλιετία, ήταν κέντρο της Μεγάλης Ελλάδας στην αρχαιότητα και φυσικά δεν μπορεί να ξεχάσει το παρελθόν της. Ξεπηδά παντού, όπως αυτή η τεράστια νεκρόπολη, τα όρια της οποίας είναι ακόμη ασαφή, μιλώντας ελληνικά, όπως δείχνουν τα ονόματα που είναι χαραγμένα στους τοίχους, δίνοντας νέα πολύτιμα στοιχεία για την ιστορία της πόλης και φέρνοντας στο φως την αρχαία ελληνική τέχνη. Όπως λένε μάλιστα, η ζωγραφική των τάφων είναι τόσο υψηλή, που σημαίνει, ότι η ανάθεση γινόταν απ’ ευθείας από την τοπική αριστοκρατία σε Μακεδόνες καλλιτέχνες.
Ένα μικρό μέρος αυτού του εκπληκτικού αρχαιολογικού χώρου λοιπόν, θα έχουν την ευκαιρία να θαυμάσουν για πρώτη φορά, οι επισκέπτες της Νάπολης από φέτος, που ένα μικρό μέρος της υπόγειας νεκρόπολης έχει ήδη ανοίξει για το κοινό.
Μία λοφώδης περιοχή, που είχε δημιουργηθεί από ηφαιστειακά πετρώματα ήταν η έκταση που περιέβαλλε την αρχαία πόλη. Το μαλακό έδαφος από τόφφο (το πυροκλαστικό πέτρωμα από τα υλικά εκτίναξης των ηφαιστείων) έκανε εύκολη την διάνοιξη μεγάλων σκαμμάτων, έτσι ήταν πρόσφορο στους Έλληνες για την κατασκευή μεγάλων οικογενειακών τάφων, κάτι που διήρκεσε για πολλούς αιώνες. Από τον 4ο π.Χ. ως και τον 1ο μ.Χ. καθώς την ίδια συνήθεια κράτησαν και οι Ρωμαίοι που έφθασαν στην πόλη. Η περιοχή όμως ανέκαθεν είχε πρόβλημα πλημμυρών και κατολίσθησης βράχων επιλύθηκε μόλις στην δεκαετία του ΄60 έτσι μια σειρά φυσικών καταστροφών έθαψε την νεκρόπολη κάτω από τόνους φερτών υλικών, και για πολλούς αιώνες τα ίχνη και η μνήμη της χάθηκαν.
Ώσπου το 1500 περίπου άρχισε να δημιουργείται σ’ αυτήν, την σαφώς τότε προβληματική έκταση η συνοικία Σανιτά. Τέσσερις είναι οι τάφοι που έχουν ανοίξει για το κοινό, και καθένας από αυτούς διαθέτει έναν επάνω θάλαμο, όπου οι ρωμαϊκές ταφικές τεφροδόχοι βρίσκονταν σε κόγχες πάνω από τα θρανία, που είχαν λαξευθεί για τους Έλληνες συγγενείς των νεκρών και έναν κάτω ταφικό θάλαμο, που χρησιμοποιήθηκε κατά την Ελληνιστική εποχή.
Να σημειωθεί, ότι στην αρχαιότητα, οι πάνω θάλαμοι ήταν στο επίπεδο του δρόμου, ενώ οι τάφοι ήταν υπόγειοι. Και τα δύο επίπεδα όμως, ήταν γεμάτα με αγάλματα, ίσως προγόνων, αλλά και από γλυπτά, που απεικονίζουν αυγά και ρόδια ως σύμβολα της ανάστασης. Οι τοίχοι των τάφων εξάλλου, είναι τοιχογραφημένοι με γιρλάντες και νωπογραφίες ενώ τα ονόματα των νεκρών είναι φυσικά, ελληνικά. Ο καλύτερα διατηρημένος θάλαμος έχει τέσσερις κίονες εκατέρωθεν της εισόδου του ενώ δώδεκα σκαλοπάτια, βαμμένα σε κόκκινο χρώμα οδηγούν στον ταφικό χώρο. Το δάπεδό του είναι κόκκινο και άσπρο και πάνω σ΄ αυτό βρίσκονται έξι κοίλες σαρκοφάγοι σε σχήμα κρεβατιού. Τα προσεκτικά σμιλεμένα πόδια τους είναι ζωγραφισμένα με γεωμετρικά και λουλουδένια μοτίβα σε έντονο κόκκινο, μουσταρδί και σκούρο μπλε χρώμα. Και τα «αφράτα» μαξιλάρια είχαν ρίγες κίτρινες, βιολετί και τιρκουάζ, καθώς και κόκκινες γραμμές, που μιμούνται σταυροβελονιά υπονοώντας το ράψιμο μεταξύ τους. Χρώματα πολύτιμα δηλαδή, όπως το περίφημο αιγυπτιακό μπλε, δυσεύρετο και πανάκριβο.
Καταπράσινες ζωγραφισμένες γιρλάντες εξάλλου, φαίνονται να κρέμονται από τις κολώνες, επίσης αρχαία τελετουργικά πιάτα και βάζα, δίπλα σε αναμμένα κηροπήγια και θάμνους δάφνης. Ελάχιστα διακρίνονται όμως, οι δύο μικροσκοπικές φιγούρες, του θεού Διονύσου και της Αριάδνης, της γυναίκα που έμεινε αθάνατη, προσέχοντας τους νεκρούς της Νεάπολης. Αλλά το συγκλονιστικό είναι, ότι όλα αυτά είναι σκαλισμένα σ΄ αυτό το ηφαιστειακό υλικό, που τους έδωσε την ευκαιρία να πλάσουν με εξαιρετική τέχνη την υπόγεια νεκρόπολη.
Το μόνο που δεν έχει δημιουργηθεί από το ηφαιστειακό πέτρωμα είναι το κεφάλι μιας γοργόνας, σμιλεμένο σε σκούρο βράχο (πιθανόν ασβεστόλιθο) και στερεωμένο στον τοίχο απέναντι από την πόρτα ως άγρυπνος φρουρός για να διώχνει τους εχθρούς στην αιωνιότητα. Με τα τυπικά χαρακτηριστικά του, το μυθολογικό τέρας έχει έντονα μάτια, ροδαλά μάγουλα και μαλλιά που οι άκρες τους κουλουριάζονται σε φίδια. Αιωρείται πάνω από τους νεκρούς, με ένα φωτοστέφανο σε μπλε, κίτρινα και κόκκινα χρώματα, ενώ κι άλλες μινιατούρες γοργόνες σκαλισμένες στους κίονες του θαλάμου λειτουργούν ως μαγικά σύμβολα προστασίας.
Η συντήρηση βεβαίως είναι το πρωταρχικό, καθώς κατά τη διάρκεια των ανασκαφών του 19ου αιώνα, οι εργάτες άνοιξαν τέσσερις τρύπες για να αερίσουν τους τάφους, αφήνοντας κατά λάθος να μπει η λάσπη που πλημμύριζε την περιοχή και προκαλώντας έτσι μεγάλες καταστροφές στις τοιχογραφίες. Σήμερα οι ειδικοί σχεδιάζουν να παρακολουθήσουν προσεκτικά, πώς η παρουσία των επισκεπτών επηρεάζει τη θερμοκρασία και την υγρασία, που μέχρι στιγμής έχουν παραμείνει σταθερές, με μόνο εποχιακές διακυμάνσεις. Ο φωτισμός είναι επίσης ζωτικής σημασίας, καθώς ένας από τους κύριους λόγους για τους οποίους το υπόγειο έχει επιβιώσει τόσο καλά είναι λόγω της έλλειψης φυσικού φωτός, το οποίο ενθαρρύνει την ανάπτυξη βιολογικών οργανισμών. Παρά τα προβλήματα ωστόσο οι υπεύθυνοι αποφάσισαν να ανοίξουν το χώρο, παίρνοντας ασφαλώς όλα τα μέτρα που απαιτούνται. Οι αρχαίοι Έλληνες της Νεάπολης θα θυμίσουν την ιστορία στους σημερινούς κατοίκους της.
Τα τελευταία δύο χρόνια, ειδικοί και ενθουσιώδεις άνθρωποι εργάζονταν καθημερινά στο Υπόγειο, προετοιμάζοντάς το για το ευρύ κοινό. Σήμερα, το πολύ 25 άτομα μπορούν να το επισκέπτονται καθημερινά – περισσότεροι από αυτούς θα μπορούσαν να διαταράξουν τη λεπτή ισορροπία θερμοκρασίας – υγρασίας που απαιτείται για τη διατήρηση του χώρου.
Παρόλο που το άλλοτε κρυμμένο υπόγειο έχει δημοσιοποιηθεί, υπάρχουν πολλά μυστικά μέσα στον χώρο που δεν έχουν ακόμη ανακαλυφθεί. Στη συνοικία Σανιτά της Νάπολης, τα μοτοποδήλατα συνεχίζουν να κινούνται κατά μήκος των πλακόστρωτων δρόμων, που είναι διάσπαρτοι από τοπικές αγορές και η ζωντάνια αυτής της πόλης, που η ιστορία της μετρά αιώνες αποτυπώνεται σε κάθε στροφή. Οι συντηρητές συνεχίζουν να την αποκαθιστούν στο υπόγειο των Κρισταλίνι, ώστε οι επισκέπτες να μπορούν να τους δουν να εργάζονται. Ποιος ξέρει τι άλλο θα αποκαλυφθεί;
Κων/νος Χαρ. Τζιαμπάσης είναι αρχαιολόγος
