Εκτός από τη λατρευτική της μαρτυρία και την μεγάλη σημασία της ως βυζαντινό έργο τέχνης, η εικόνα της Παναγίας αποτελεί και ιστορικό τεκμήριο.
Γράφει ο Κων/νος Τζιαμπάσης*
Η παλιά βυζαντινή εικόνα της Παναγίας έχει μια μακρά ιστορία, ένα οδοιπορικό που μας επιτρέπει να την παρακολουθήσουμε από τον 14ο αιώνα έως τις ημέρες μας. Σήμερα βρίσκεται σε γυάλινη προθήκη, πάνω από το προσκυνητάριο (altare), δεξιά από το Ιερό Βήμα του ναού του San Samuele της Βενετίας και είναι γνωστή ως «La Beata Vergine delle Grazie».
Η εικόνα, με διαστάσεις 0,80 x 0,56 μ. εικονίζει την Παναγία στον τύπο της Οδηγήτριας (Βρεφοκρατούσα). Λεπτουργημένη, θαυμάσια ασημένια επένδυση του 1424-25, εικάζεται ότι πρέπει να αντικατέστησε την πρώτη των ετών 1380-83. Η εικόνα περιβάλλεται από μεταλλική «περιφέρεια» νεότερης τέχνης, της οποίας οι τρεις πλευρές – η πάνω και οι δύο πλάγιες – διαιρούνται σε 44 μικρά ανάγλυφα πλαίσια. Αυτά φέρουν περιοδικά στηθάρια Αποστόλων και σκηνές από το Δωδεκάορτο και οι παραστάσεις αυτές χωρίζονται επάλληλα με πλαίσιο με ανθικό κόσμημα. Η «περιφέρεια» αυτή εκτελέστηκε μετά τη μεταφορά της εικόνας στη Βενετία. Επίσης νεότερο φαίνεται το τμήμα της επενδύσεως άνωθεν της κεφαλής της Θεοτόκου. Αφήνει ακάλυπτα τα πρόσωπα της Παναγίας και του Χριστού. Μεταγενέστερη λαϊκή παράδοση αποδίδει την εικόνα στον Ευαγγελιστή Λουκά και θεωρείται θαυματουργή – τα θαύματά της αναγράφονται από το 1664. Από αιώνες περιβάλλεται με ξεχωριστή λατρεία, τόσο από τους Βενετούς, όσο και από την Ελληνική Παροικία, που πρόσφερε χρήματα για το λάδι του καντηλιού της κάθε χρόνο ως τον 19ο αιώνα.
Τις περιπέτειες και τις μετακινήσεις της πολύπαθης εικόνας στη Βενετία παρακολουθούμε μέσα από τα Αρχεία του Πατριαρχείου της Βενετίας και του ναού του Αγίου Στεφάνου.
Κατά την επιδρομή των Τούρκων στην Πελοπόννησο, ο στρατηγός του δεσπότη (capitano del detto despoto), ονόματι «Protocastora», παρέλαβε την σεβάσμια εικόνα και τη μετέφερε στο Ναύπλιο, στην εκκλησία των Αγίων Θεοδώρων, όπου τιμώνται η γιορτή της με μεγάλη λαμπρότητα την 15η Αυγούστου. Αλλά, ως εκ θαύματος, όπως λέει η παράδοση, η εικόνα μετεπήδησε από αυτήν την εκκλησία στο ναό των Αγίων Αποστόλων και παρέμεινε εκεί μέχρι το έτος 1541, όταν με συνθήκη παρέδωσαν οι Ενετοί το Ναύπλιο στους Τούρκους. Προνοητής του Ναυπλίου ήταν κατά το έτος αυτό ο Francesco Barbaro, ο οποίος φεύγοντας στην Βενετία μαζί με πολλούς Έλληνες, μετέφερε και την εικόνα.
Σύμφωνα με τα αρχεία του Πατριαρχείου της Βενετίας και του ναού του San Stefano, ο Francesco Barbaro είχε στη Βενετία αδελφή, την Cassandra, μοναχή στην Αυγουστινιανή μονή των SS. Rocco e Margherita. Σε αυτήν έστειλε μέσω του φίλου του Marc’ Antonio Angusciola την θαυματουργή εικόνα, η οποία και τοποθετήθηκε σε ξύλινο εικονοστάσι στο κέντρο του ναού της μονής και παρέμεινε εκεί μέχρι το έτος 1597.
Κατά το έτος αυτό μια από τις μοναχές, η αδελφή Serafina Buotempo, η οποία είχε αρρωστήσει βαριά και είχε γιατρευτεί από θαύμα, ανήγειρε προς τιμήν της εικόνας καινούργιο παρεκκλήσιο, το οποίο και κόσμησε με πολυτελέστατο μαρμάρινο εικονοστάσι που σώζεται έως σήμερα. Σε αυτό το εικονοστάσι τοποθετήθηκε η εικόνα της Αρτωκοστάς με επίσημη τελετή την 11η Ιουλίου του 1597 «παρουσία του καρδιναλίου Lorenzo Priuli, τεσσάρων επισκόπων, του κλήρου, των ευγενών και πλήθους λαού».
Η εικόνα παρέμεινε στο παρεκκλήσι των SS. Rocco e Margherita έως το έτος 1808, οπότε μετά το διάταγμα περί της καταργήσεως των μονών, η τελευταία ηγουμένη της μονής, αδελφή Maria Eccelsa Indrich, με πράξη που χρονολογείται την 18η Μαΐου 1810 και που επικυρώθηκε από το Πατριαρχείο Βενετίας την 4η Αυγούστου του ίδιου έτους, «παρέδωκεν κατ΄απόλυτον κυριότητα» την εικόνα στον ιερέα Giovanni Rossi, πρώην εξομολογητή των Αυγουστινιανών. Ο Rossi, όταν έγινε διάκονος του ναού του San Samuele, δώρισε και τοποθέτησε με δικά του έξοδα στο ναό αυτό την εικόνα της Παναγίας, στη θέση όπου βρίσκεται έως και σήμερα.
*Ο Κων/νος Χαρ. Τζιαμπάσης είναι Αρχαιολόγος
