Η περιοχή του λιμένα Λεχαίου ήταν μια μεγάλη έκταση με συγκεχυμένη οργάνωση χώρων, όπου συνέβαιναν συνεχείς λιμενικές και χερσαίες δραστηριότητες. Διακρινόταν από τους πολλούς μετασχηματισμούς του φυσικού περιβάλλοντος και την έντονη δυναμική ποικίλων μεταβολών. Έτσι η προσέγγιση της σχέσης της βασιλικής του Αγίου Λεωνίδη με το περιβάλλον είναι ιδιαίτερα δύσκολη και ενίοτε αυθαίρετη. Κάθε τόπος έχει έναν χαρακτήρα, ένα μείγμα ιδιαιτεροτήτων και πλεονεκτημάτων που τον κάνει μοναδικό και αυτόνομο. Πάνω σε αυτή τη βάση, με στόχο την αξιοποίηση και λαμβάνοντας υπ’ όψιν τις επιχώριες δεσμεύσεις έγιναν επεμβάσεις στο περιβάλλον και ορθώθηκαν οι κατασκευές. Η δυσκολία της κατανόησης της σχέσης αυτής γίνεται μεγαλύτερη, καθόσον η περιοχή δεν έχει ανασκαφεί συστηματικά, και ως εκ τούτου δεν έχει μελετηθεί ολοκληρωμένα. Έτσι με τα λίγα υπάρχοντα στοιχεία προσπαθούμε να την ανιχνεύσουμε.
Κρίσιμο θέμα με ιδιαίτερο ενδιαφέρον παραμένει όχι μόνο το σχέδιο της γειτονικής βορειοδυτικής λεκάνης του εξωτερικού λιμένα, αλλά και όλος ο λιμένας, εσωτερικός και εξωτερικός. Η ύπαρξη της εξωτερικής λιμενολεκάνης επέβαλλε την κατασκευή δρόμου στη νότια προέκταση του δυτικού μώλου προς την εσωτερική λεκάνη του εσωτερικού λιμένα που θα εξυπηρετούσε και τη βασιλική. Και σε αυτή την περίπτωση η ύπαρξη διώρυγας που συνέδεε τις δύο λιμενολεκάνες θεωρείται ωφέλιμη για την καλή λειτουργία του λιμένα.
Με την επικράτηση του χριστιανισμού επέρχεται σταδιακά αλλαγή στο αστικό τοπίο της Κορίνθου, στη φυσιογνωμία του τόπου και στο περιβάλλον γενικότερα. Η κύρια χρήση του λιμανιού μετακινείται με σύγχρονη αλλαγή στον χαρακτήρα του δυτικού χώρου. Εκεί δημιουργείται ένα νέο περιβάλλον μέσω της ανέγερσης της βασιλικής που εξέφραζε και συντηρούσε τη χριστιανική πραγματικότητα. Από την εξέταση του χώρου γύρω από τη βασιλική με τα γνωστά στοιχεία δεν προκύπτει μια σαφής εικόνα για τη θέση της και τις σχέσεις της με τις άγνωστες γειτονικές κατασκευές. Το τεράστιο συγκρότημα της βασιλικής είναι λογικό να περιβαλλόταν από όμορφο φυσικό τοπίο και να λούζεται από τη θάλασσα που τη στεφάνωνε από τις τρεις πλευρές και προς την οποία θα έπρεπε να έχει καλή πρόσβαση. Ο χώρος της βασιλικής δεν ήταν κλειστός και απομονωμένος απεναντίας ήταν ανοικτός και ελεύθερος. Η αυλή του ναού ήταν προσβάσιμη σε όσους πήγαιναν να περπατήσουν ή σε όσους μετακινόντουσαν προς και από τα πλοία στο λιμάνι. Από τη μια μεριά προς Βορρά ήταν η θάλασσα, από την άλλη πλευρά προς Νότο ο όγκος του Ακροκορίνθου και οι λεκάνες του εσωτερικού λιμένα. Η βασιλική ανάμεσα στα δύο κύρια στοιχεία της εικόνας της περιοχής, στη θάλασσα και στην πόλη, προσέφερε ιδιαίτερη θέα στον ανοικτό ορίζοντα. Λόγω του μεγάλου ύψους ήταν το πρώτο κτίριο που έβλεπε ο ναυτικός όταν πλησίαζε στο λιμάνι και το τελευταίο όταν έφευγε. Η ομορφιά συμπληρωνόταν με τη θέα των τριών προς την πόλη αναβαθμών, με τους αγρούς, με τα υπάρχοντα κτίρια και τον ναό του Απόλλωνα στην πόλη στον ψηλότερο λόφο (+82.0μ.).
Ο κεντρικός δρόμος προς την πόλη, η γνωστή οδός Λεχαίου (cardo maximus), ήταν πολύβουος με συνεχή κίνηση πεζών και οχημάτων. Αλλά και στο λιμάνι, «στο κύμα το ήρεμο» όπως αναφέρει ο Λατίνος ποιητής Προπέρτιος για το Λέχαιο, τα πλοία μετέφεραν συνεχώς ανθρώπους και εμπορεύματα. Γύρω από τη βασιλική δεν υπήρχαν άλλα οικοδομήματα που θα μπορούσαν να περιορίζουν τη θέα. Βόρεια και νότια ήταν η θάλασσα και το εσωτερικό λιμάνι, στα ανατολικά η πιθανή διώρυγα που συνέδεε τον εξωτερικό με τον εσωτερικό λιμένα, ενώ στα δυτικά δεν εντοπίστηκε μέχρι σήμερα κάποια κατασκευή (Εικ.3). Το εσωτερικό λιμάνι, ιδίως η λεκάνη που ήταν κοντά στη βασιλική έφερε σε τμήμα του περιγράμματος κτιστή κρηπίδα ένα είδος προκυμαίας, στην οποία τα πλοία είχαν πρόσβαση. Έτσι η βασιλική ήταν εύκολα προσπελάσιμη και από το εσωτερικό λιμάνι. Το ίδιο μπορούμε να θεωρήσουμε ότι ίσχυε και για το εξωτερικό λιμάνι, του οποίου ο δυτικός μόλος- πρόβολος βρισκόταν κοντά στον ναό όπου κατά τις ήσυχες ημέρες μπορούσαν να αποβιβασθούν ταξιδιώτες και πιστοί.
Δεν γίνεται σαφές εάν το προϋπάρχον ρωμαϊκό λουτρό επηρέασε τη θέση της κατασκευής. Το ναϊκό συγκρότημα, σε περιφερειακή θέση ως προς το κέντρο της Κορίνθου, ενισχύει την άποψη ότι εκεί είχε δημιουργηθεί μια νέα μορφή αυτοτελούς παραθαλάσσιας κοινότητας κατ’ επέκταση του υπάρχοντος γειτονικού οικισμού νότια του λιμανιού.
Το ανθρώπινο αποτύπωμα στον χώρο που βρίσκεται το λιμάνι του Λεχαίου, από την αρχική κατασκευή του τον 7 ο π.Χ. αιώνα μέχρι και τον 7ο μεταχριστιανικό αιώνα και αργότερα υπήρξε συνεχές και ανεξίτηλο.
Η στενή λωρίδα ξηράς δημιουργία τεχνητής επέμβασης από την εποχή του Περίανδρου μεταξύ του εσωτερικού και του εξωτερικού λιμένα ήταν η θέση που επιλέχθηκε για να κατασκευασθεί η βασιλική.
Μετά από την καταστροφή της Κορίνθου από τους Ρωμαίους, το 146 π.Χ., υπήρξαν ορισμένες μεγάλες οικοδομικές επεμβάσεις στον χώρο: α) από τον Αυτοκράτορα Κλαύδιο στα μέσα του 1ου μ.Χ. αιώνα β) από τον ανθύπατο της Αχαΐας Φλάβιο Ερμογένη τον 4ο μ.Χ. αιώνα και γ) περίπου τον 6ο αιώνα όταν στον εξωτερικό λιμένα κατασκευάστηκε μόλος σημαντικών διαστάσεων περίπου 12×80μ., κάθετος στην ακτογραμμή, στα ανατολικά του υπάρχοντος μόλου σε απόσταση 270.0 μ. από αυτόν.
Με το πέρασμα των χρόνων λόγω της μεγάλης και συνεχούς λειτουργίας του λιμένα, που πολλές περιόδους ήταν πολύ αυξημένη, επεκτάθηκε ο υπάρχων, μικρός, αυτοτελής οικισμός των μονίμων κατοίκων στον ευρύτερο χώρο του λιμανιού και κυρίως νότια για να καλύψει στεγαστικές ανάγκες. Οι κύριες δραστηριότητες των κατοίκων είχαν σχέση με την εξυπηρέτηση του λιμένα, όπως μεταφορές φορτίων, αγαθών, τροφίμων, εισαγωγές, εξαγωγές, αποθήκευση προϊόντων, παροχή υπηρεσιών κ.α.
Η ύπαρξη οριζοντίων και καθέτων δρόμων στην περιοχή του λιμένα, κατά την πρόταση του D.Romano, που ήταν μέρος του ευρύτερου ρωμαϊκού πολεοδομικού σχεδιασμού της πόλης, ενισχύει την άποψη για την ύπαρξη οικισμού, που μάλλον είχε αρχίσει να αυξάνεται όταν στα μέσα του 1ου μ.Χ. αιώνα κατασκευάστηκαν μεγάλες λιμενικές εγκαταστάσεις, αποθήκες (horrea), κατοικίες, ναοί, τεμένη, χώροι συνάθροισης και ίσως αστικές βασιλικές. Δεν γνωρίζουμε εάν έγινε μερική ή ολική εφαρμογή του ρωμαϊκού πολεοδομικού σχεδίου και πότε υπήρξε επαναπροσδιορισμός του υπάρχοντος χώρου μέσω παρεμβάσεων που διαμόρφωσαν και ανέπτυξαν μεγαλύτερο οικισμό και άλλες παράλληλες χρήσεις. Δεν πρέπει να αγνοούνται αλλοιώσεις ακτογραμμών στην περιοχή, ούτε πιθανές αλλοιώσεις του εδάφους οι οποίες προκλήθηκαν από ανθρώπινες δραστηριότητες, από σεισμούς ή από αναδύσεις και καταδύσεις ξηράς ως αποτελέσματα αυτών. Η γνώση των ανωτέρω φαινομένων θα προκύψει από ολοκληρωμένη διεπιστημονική προσέγγιση. Να σημειωθεί ότι η περιοχή της Κορίνθου έχει πληγεί πολλάκις από καταστρεπτικούς σεισμούς με συνοδά φαινόμενα βυθίσεων ή ανυψώσεων εδαφους, μετατοπίσεις ακτογραμμών και άλλα συνοδά αποτελέσματα. Πρέπει όμως να αναγνωρίζεται η δυνατότητα των κατοίκων να αντιμετωπίζουν διαχρονικά τις φυσικές καταστροφές, να τις αξιοποιούν και να δοκιμάζονται από αυτές.
Η βασιλική του Λεχαίου είχε ύψος ελαφρώς μεγαλύτερο από το διπλάσιο ύψος που είχαν οι λοφίσκοι (15-18μ.), εκατέρωθεν της ανατολικής εισόδου του λιμένα. Οι λοφίσκοι οι οποίοι υπάρχουν και σήμερα σχηματίστηκαν από προϊόντα απόθεσης χαλίκια και ίζημα κατά τη συντήρηση των λεκανών του λιμένα. Δεν είναι γνωστό πότε δημιουργήθηκαν οι χωματισμοί αυτοί και εάν είναι προϊόντα μίας ή πολλών εκσκαφών. Ο σημερινός όγκος των δύο λόφων και των άλλων μικρών επιχώσεων εκτιμάται σε περίπου 300.000 κ.μ., το δε ύψος περίπου στα 15.0μ. Εάν υπολογισθεί και τρίτος λοφίσκος που απεικονίζεται στους βενετσιάνικους χάρτες νότια των υπαρχόντων και δεν υπάρχει σήμερα, τότε ο όγκος εκτιμάται στις 380.000κ.μ.
Το μεγάλο ύψος και ο τεράστιος όγκος της βασιλικής επιβλήθηκε και ανταγωνιστικά από τους πολλούς παγανιστικούς ναούς που υπήρχαν στο λιμάνι, όπως αναφέρει ο Παυσανίας κατά την περιήγησή του στην Κορινθία. Ακόμη έπρεπε να υπερβαίνει σε ύψος τον φάρο που υπήρχε στο νησάκι του εσωτερικού λιμένα ή στην άκρη κάποιου εκ των πολλών μόλων. Επειδή ο οικισμός νότια του λιμανιού που είχε αναπτυχθεί ήταν αρκετά μεγάλος, δεν αποκλείεται να είχε κατασκευασθεί στην περιοχή του λιμανιού και άλλη βασιλική με μικρότερες διαστάσεις. Ο ναός του Αγίου Λεωνίδη πρέπει να συνδυασθεί τόσο με το Νυμφαίο όσο και με το άσκαπτο χριστιανικό κτίριο που βρίσκεται βόρεια του σημερινού ομώνυμου λόφου του ναού του Αγίου Γερασίμου.
Δρ. Απόστολος Ε. Παπαφωτίου
Πολιτικός Μηχανικός Ε.Μ.Π.
Οικονομολόγος Ε.Κ.Π.Α.
