Ο λόφος του Επάνω Εγκλιανού βρίσκεται λίγο έξω από το χωρίο Χώρα, απέχει 14χλμ από την Πύλο, λίγο έξω από το χωριό Χώρα και φιλοξενεί το «ανάκτορο του Νέστωρα».
Επιμέλεια: Κων/νος Χαρ.Τζιαμπάσης*
Η τοποθεσία επιλέχθηκε από τον μυκηναίο άνακτα µε στρατηγική, καθώς του επέτρεπε να εποπτεύει και να ελέγχει ελεύθερα το βασίλειο στο σύνολό του αλλά και ολόκληρο τον θαλάσσιο χώρο. (Εικ.1)
Η αρχαιολογική θέση στον Επάνω Εγκλιανό ανακαλύφθηκε μετά από τις ανασκαφές που άρχισαν το 1912 και ολοκληρώθηκαν μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το ανάκτορο φαίνεται ότι χτίστηκε γύρω στο 13ο αι. π.Χ. από το μυθικό βασιλιά Νέστορα, γιο του Νηλέα, που πήρε μέρος στον Τρωικό Πόλεμο με 90 πλοία. Το ίδιο το ανάκτορο συγκαταλέγεται ανάμεσα στα σημαντικότερα μνημεία της μυκηναϊκής Ελλάδας σχεδόν εφάμιλλο σε σημασία με τις Μυκήνες και την Τίρυνθα στην Αργολίδα. Αποτελεί ένα σύνολο μέσα στο οποίο εντάσσονται ποικίλα κτήρια, μεταξύ των οποίων 105 ισόγεια διαμερίσματα και άλλοι χώροι. (Εικ.2)
Η μεγάλη ορθογώνια “Αίθουσα του θρόνου”, με την κυκλική εστία, το λουτρό με τον πήλινο λουτήρα και οι αποθήκες με τα αποθηκευτικά αγγεία είναι τα πιο σημαντικά του διαμερίσματα. (Εικ.3)
Τα κύρια κτήριά του είναι το νοτιοδυτικό, το κεντρικό, το βορειοανατολικό και η αποθήκη κρασιού. Έχουν βρεθεί τοιχογραφίες που παριστάνουν λυράρηδες και γρύπες (σύμβολο της εξουσίας του μυκηναίου άνακτα της περιοχής), δάπεδα με γραπτές διακοσμήσεις, δωμάτιο αρχείων, ενώ υπάρχουν και χίλιες πινακίδες, όπου διασώζεται σε Γραμμικής Γραφής Β’.
Τα τελευταία χρόνια σημαντικά είναι τα ευρήματα από το μυκηναϊκό νεκροταφείο που έχει φέρει στο φως η αρχαιολογική έρευνα που διεξάγεται από το Πανεπιστήμιο του Cincinnati των ΗΠΑ με ανασκαφείς τους αρχαιολόγους Τζακ Ντέιβις και Σάρον Στόκερ με την εποπτεία της ΕΦΑ Μεσσηνίας/ΥΠΠΟΑ σε συνεργασία την Αμερικανική Αρχαιολογική Σχολή της Αθήνας. Σίγουρα η έρευνα έχει επικεντρωθεί από το 2015 και μέχρι σήμερα στο να αναδείξει την σημασία του γειτονικού νεκροταφείου στο ανάκτορο. (Εικ.4)
Ο θολωτός τάφος (IV), βορειοανατολικά του Ανακτόρου του Νέστορα (Εικ.6)
Περίπου 90 μέτρα από την πύλη, προς τα βορειοανατολικά, περνώντας μέσα από έναν ελαιώνα, φτάνει κανείς σ´ ένα θολωτό τάφο, που η θόλος του αναστηλώθηκε στα 1957 από το ΥΠΠΟΑ. Αν και κτισμένος με μικρές πλακωτές πέτρες, είναι ωστόσο μεγάλος τάφος, με διάμετρο 9.35 μ. Η θόλος είχε καταρρεύσει μέχρι το επάνω μέρος του ανωφλιού και ο τάφος είχε γεμίσει με χώματα που βρέθηκαν τελείως ταραγμένα, γιατί προφανώς είχε συληθεί στην αρχαιότητα. Οι συλητές όμως ήταν ασυνήθιστα απρόσεκτοι, και γι´ αυτό μεγάλης αξίας ευρήματα απόμειναν στον τάφο. Ανάμεσα στα αντικείμενα που βρέθηκαν, περιλαμβάνονται πολλά χρυσά, μαζί και μια βασιλική σφραγίδα με παράσταση φτερωτού γρύπα, δύο δαχτυλίδια, κοσμήματα σε σχήμα γλαύκων, κι ένα περίαπτο σε σχήμα ασπίδας. Επίσης 250 χάντρες από αμέθυστο και διάφορους άλλους λίθους, καθώς και θραύσματα από χάλκινα όπλα κλπ. Στον θολωτό αυτό τάφο, διαπιστώθηκαν έθιμα ταφής απολύτως όμοια με αυτά των Μυκηνών, Θηβών και άλλων κέντρων της πρωτομυκηναϊκής εποχής (16ος αιώνας π.X.).
Ο τάφος του Πολεµιστή Γρύπα
Λίγα μέτρα μακρύτερα από το ανάκτορο, στον δρόμο για τη Χώρα, το 2015 δυο Αμερικάνοι αρχαιολόγοι ο Τζακ Ντέιβις και η Σάρον Στόκερ ανακάλυψαν κάτι το αναπάντεχο. Μέσα σ’ έναν λακκοειδή τάφο, που χρονολογείται γύρω στο 1500 π.Χ., βρήκαν ολόκληρο το περιεχόμενό του. Ο ασύλητος αυτός τάφος εικάζεται, ότι ανήκει σ’ έναν Μυκηναίο Πολεμιστή, ο οποίος μέσα σ’ ένα ξύλινο φέρετρο εκτός από τον εαυτό του έκρυβε κι έναν αμύθητο θησαυρό. Στα δεξιά του, είχαν τοποθετηθεί τα όπλα και στ’ αριστερά τα κοσμήματα. Βρέθηκαν 8 περίτεχνες χτένες από ελεφαντόδοντο, απόδειξη εμπορικών σχέσεων µε την Αφρική, αλλά και καθρέφτης, αφού πρόκειται όχι µόνο για έναν πλούσιο και φιλόδοξο αλλά κυρίως εντυπωσιακό άνδρα µε µαύρες μακριές μπούκλες σύμφωνα µε την οπτικοποίηση που µας δίνουν τα υπερσύγχρονα επιστημονικά μέσα. Τρεις µήνες οι αρχαιολόγοι έβλεπαν και αγωνιούσαν για μια χρυσή αλυσίδα που έφερε ο σκελετός στη θέση του λαιμού. 80 εκατοστά μήκος µε τρομερά επιδέξια περίτεχνο δέσιμο, μια τεχνική που επίσης παραπέμπει στην μινωική επίδραση. Το πολυτελές χρυσό ξίφος δεν µας δίνει την σιγουριά αν πρόκειται για όπλο ή στολίδι. Ο πολεμιστής µε το ίδιο ακριβώς σπαθί αποδίδεται ανάγλυφα σε μια εικόνα ομηρικής μάχης κι αυτό είναι παράδοξο αφού μιλάμε για αιώνες πριν. Η παράσταση αυτή της μάχης αποτυπώνεται σ’ έναν σφραγιδόλιθο που πιθανόν φορούσε στο χέρι του µε την ιδιαιτερότητα ότι δεν είναι εφικτό να την παρατηρήσεις µε γυμνό µάτι παρά µόνο μεγεθύνοντας τη µε ειδικό φακό, κι αυτό είναι ένα ακόμη στοιχείο προηγμένου πολιτισμού.
Στα τέλη Μαΐου 2018, έρχονται στο φως δύο πολύ σημαντικοί αλλά και εντελώς άγνωστοι τάφοι. Πρόκειται για δύο κυψελόσχημα ταφικά μνημεία που ονομάστηκαν Θολωτοί Τάφοι VI (Εικ.7) και VII. (Εικ.8)
Οι δρόμοι των Θολωτών Τάφων VI και VII του 2019, βρίσκονται παράλληλα με αυτούς του Θολωτού Τάφου IV που ανακάλυψε ο Μπλέγκεν. Ήταν φανερό ότι κατά μήκος του δρόμου που οδηγούσε από την Ακρόπολη και το «ανάκτορο του Νέστορα» προς την Χώρα Τριφυλίας, είχε χτιστεί το πιο σπουδαίο νεκροταφείο από χωροταξική άποψη. Και οι τρεις θολωτοί τάφοι θα μπορούσαν να είχαν χρησιμοποιηθεί όταν πέθανε ο γρύπας-πολεμιστής, κάτι που εγείρει ένα σημαντικό ερώτημα: Γιατί άραγε αυτός είχε ενταφιαστεί ξεχωριστά από τους άλλους και μόνος του;
Στην περίπτωση του Θολωτού Τάφου VI, ο χώρος εντός του θαλάμου είναι πολύ μεγάλος. Ο τάφος έχει διάμετρο περίπου 12 μέτρα και οι τοίχοι του διατηρούνται σε ύψος περίπου 4,5 μέτρα πάνω από το δάπεδο του τάφου. Ο θολωτός τάφος VI σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των ανασκαφέων, περιείχε κατά προσέγγιση περίπου 1.000 κυβικά μέτρα εδάφους και πετρωμάτων, τα οποία είχαν υποστεί κατολίσθηση σε διάφορες χρονικές φάσεις, καθώς ο θόλος του τάφου είχε καταρρεύσει. Ωστόσο, υπάρχει σημαντική στρωματογραφία εντός του θαλάμου. Έχει απομονωθεί η φάση κατά την οποία το ανώτερο τμήμα του θαλάμου κατοικούνταν στην Αρχαϊκή-Κλασική Εποχή και σε χαμηλότερο ύψος, φαίνεται να υπάρχει παρουσία κατά τους Μεταβατικούς Χρόνους, τον 11ο και 10ο αι. π.Χ. Πιθανόν θα ξετυλιχθεί το κουβάρι της ιστορίας της Ύστερης Εποχής του Χαλκού.
Ο Θολωτός Τάφος VII είναι σημαντικά μικρότερος με διάμετρο μόλις 8,5 μέτρα περίπου, ενώ οι τοίχοι του διατηρούνται μόνο σε ύψος περίπου δύο μέτρων. Όσον αφορά την τοιχοποιία τους, οι τοίχοι αμφότερων των τάφων είναι κατασκευασμένοι με παρόμοιο τρόπο με ακατέργαστους λίθους, ενώ οι δρόμοι τους είναι χωμάτινοι. Ωστόσο, ανεξήγητο παραμένει ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του Θολωτού Τάφου VI: στην βορειοανατολική και νοτιοανατολική πλευρά του θαλάμου, που βρέθηκαν λαξευτοί λίθοι να κείτονται στο δάπεδο του τάφου. Η τόσο κοντινή απόσταση που έχουν με τους τοίχους φανερώνει πως δεν μπορεί να έχουν πέσει μέσα στον τάφο από ψηλά. Μάλλον οι λίθοι είχαν μεταφερθεί από την Ακρόπολη του «ανακτόρου του Νέστωρα» έχοντας διασωθεί από κτίρια που είχαν προηγουμένως καταστραφεί.
Πως τα νέα δεδομένα ανατρέπουν τα παλιά στοιχεία;
Ο θολωτός τάφος IV, που ανακάλυψε ο Μπλέγκεν, φαίνεται ότι είχε κατασκευαστεί πρώτος και πιθανώς λειτουργούσε ως μαγνήτης για μεταγενέστερους τάφους. Οποίος διερχόταν την πύλη του οχυρωματικού τείχους που περιέβαλλε την Ακρόπολη κατά την πρώιμη φάση της Ύστερης Εποχής του Χαλκού, θα τον έβλεπε μπροστά του. Ωστόσο, τόσο οι νέοι θολωτοί τάφοι, όσο και ο τάφος του γρύπα-πολεμιστή χτίστηκαν αργότερα, τον 15ο αιώνα π.Χ., κατά την Υστεροελλαδική Περίοδο, ΙΙΑ. Τα μεγάλα δωμάτια των θαλάμων των δύο τάφων είχαν παραμείνει ασύλητα από την αρχαιότητα, καθώς προστατεύονταν από περίπου 40.000 λίθους μεγάλου μεγέθους, που είχαν υποστεί κατολίσθηση στο εσωτερικό τους, όταν κατέρρευσε ο θόλος τους. Σε αμφότερους τους τάφους, ωστόσο, σύμφωνα με το έθιμο των Μυκηναίων που θάβονταν σε τάφους που χρησιμοποιούνταν κατ’ επανάληψη, τα κατάλοιπα των προηγούμενων ταφών παραμερίζονταν ανά τακτά χρονικά διαστήματα ενώ τα κτερίσματα που τους συνόδευαν ανακυκλώνονταν και κατά καιρούς επέστρεφαν στον κόσμο των ζωντανών.
Ο συνολικός χαρακτήρας των ευρημάτων που παρέμειναν στους νέους τάφους και στους δρόμους τους μοιάζουν εξαιρετικά με τους θαλαμωτούς τάφους που απεκάλυψε μεταγενέστερα στις Μυκήνες η ανασκαφική δραστηριότητα του Χρήστου Τσούντα τον 19ο αιώνα, ιδίως ως προς το ύφος των κοσμημάτων και άλλων διάκοσμων, ενώ βρέθηκαν και στοιχεία, τα οποία απουσίαζαν στην Πύλο, και μαρτυρούν δεσμούς με την Εγγύς Ανατολή και την Αίγυπτο. Ανάμεσα στα πιο συναρπαστικά νέα ευρήματα συγκαταλέγεται ένα χρυσό δαχτυλίδι, το οποίο απεικονίζει δύο βοοειδή που πλαισιώνονται από στάχυα κριθαριού (Εικ.9) και ένα χρυσό μενταγιόν που απεικονίζει την κεφαλή της Αιγύπτιας θεάς Αθωρ. Αυτή η ανακάλυψη παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον λαμβάνοντας υπόψη τον ρόλο που είχε στην Αίγυπτο ως προστάτιδα των νεκρών. Παλαιότερα, ο Θολωτός Τάφος IV φάνταζε στα μάτια πολλών, ως ταφικός θάλαμος μιας οικογένειας που ήταν υπεύθυνη για τη δημιουργία του μυκηναϊκού κράτους της Πύλου. Η εικόνα τώρα γίνεται πολύ πιο περίπλοκη. Εικάζεται ότι ο γρύπας-πολεμιστής, υπό το πρίσμα τόσων πολλών εκφράσεων, τόσο στρατιωτικών όσο και θρησκευτικών συμβολισμών που αντιπροσωπεύονται στην εικονογραφία των αντικειμένων που ήταν θαμμένα μαζί του, ήταν ένας άνακτας της πρώιμης μυκηναϊκής περιόδου και ότι εξαιτίας αυτής της ιεραρχίας εξηγείται το γεγονός του χωριστού ενταφιασμού του σε λακκοειδή τάφο, αντί για τους χώρους ταφής των άνακτων της Πύλου και των οικογενειών τους. Αυτές οι οικογένειες είχαν σχέσεις με την μινωική Κρήτη και έχτιζαν τις οικίες τους στην Ακρόπολη με λαξευτούς λίθους επηρεασμένοι από την μινωική τεχνοτροπία και γέμιζαν τους τάφους τους με προϊόντα από την Κρήτη. Η Πύλος μοιάζει, μετά τα καινούρια ευρήματα, πολύ περισσότερο με τις Μυκήνες.
Έτσι ανασκαφική έρευνα του Πανεπιστημίου του Σινσινάτι εμπλουτίζει τα αρχαιολογικά δεδομένα στην περιοχή της Πυλίας, παρέχοντας πολύτιμες πληροφορίες για τους διαύλους επικοινωνίας και συναλλαγών με τη Μινωική Κρήτη, την Αίγυπτο και την Εγγύς Ανατολή στις πρώιμες μυκηναϊκές περιόδους και ιδιαίτερα πριν από τη μεγάλη ακμή του «ανακτόρου του Νέστορα». Επιπλέον, τίθενται νέα δεδομένα και ερωτήματα σχετικά με το πολιτικό, κοινωνικό και θρησκευτικό καθεστώς στη δυτική Μεσσηνία και την Πελοπόννησο. Η σπουδαιότητά της ανακάλυψης αυτής έγκειται στο γεγονός πως η πεποίθηση περί σαφή διαχωρισμού μεταξύ των πολιτισμών ίσως και να µην υφίσταται αφού όλα συνηγορούν υπέρ μιας πολιτισμικής αλληλεπίδρασης μεταξύ του μινωικού και του μυκηναϊκού πολιτισμού μέσα στους αιώνες.
*Ο Κων/νος Χαρ.Τζιαμπάσης είναι Αρχαιολόγος
Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
Ν. Κουρουνιώτης. ”Πύλου Μεσσηνιακής Θολωτός Τάφος” ΑΕ1914, 99-117
Carl Blegen & Marion Rawson, 1970, «Το Ανάκτορο του Νέστορος: Σύντομος Οδηγός», έκδοση: Γεν. Διεύθυνσις Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεως.
Γιάννος Λώλος, 1994, «Πύλος ημαθόεις, Η πρωτεύουσα του Νέστορος και η γύρω περιοχή. Ιστορία, Μνημεία, Μουσείο Χώρας», Αθήνα.
Γεωργίου Σ. Κορρέ, «Το ανάκτορον του Νέστορος στον Επάνω Εγκλιανό , ένα από τα σημαντικότερα μνημεία της Μυκηναϊκής Ελλάδας», από το ειδικό ένθετο Επτά Ημέρες, της εφ. Η Καθημερινή. Επτά Ημέρες, Κυριακή 2 Οκτωβρίου 1994, σελ. 4-6.
