Οι ολυμπιονίκες ήταν τα πρώτα ιστορικά πρόσωπα στην αρχαία Ελλάδα που απολάμβαναν την εξαιρετική τιμή να απεικονίζονται σε δημόσιο χώρο. Όμως, οι ανδριάντες ολυμπιονικών δε στήνονταν μόνο σε ανάμνηση του ατόμου και της επίδοσής του, αλλά αποτελούσαν κυρίως μέσο προβολής της οικογένειας και της πόλης από την οποία καταγόταν ο αθλητής.
Του Κωνσταντίνου Τζιαμπάση*
Οι απεικονίσεις με θέμα τους αγώνες δεν εξαντλούνταν στους ανδριάντες ολυμπιονικών. Όλα τα είδη της αρχαίας τέχνης ασχολήθηκαν διεξοδικά με το θέμα. Οι αρχαίοι τεχνίτες κατάφεραν να ανταποκριθούν με τον καλύτερο τρόπο στο δύσκολο έργο της απόδοσης της κίνησης του ανθρώπινου σώματος στο γυμνάσιο, στο στάδιο ή στην παλαίστρα.
Αρχικά, η γλυπτική απέδωσε με παραστατικό τρόπο την κίνηση του ανθρώπινου σώματος. Σε κοντινή απόσταση γύρω από το ναό του Δία και εν μέρει προς το Ηραίο, εκατοντάδες φυσικού μεγέθους χάλκινοι ανδριάντες ολυμπιονικών ήταν στημένοι πάνω σε λίθινες ενεπίγραφες βάσεις, αναθήματα με τα οποία οι αθλητές ευχαριστούσαν το Δία για τη νίκη τους(εικ.1). Εδώ συμπεριλαμβάνονταν και τα αναθήματα για νίκες σε ιππικούς αγώνες, τα οποία μπορεί να ήταν από απλές απεικονίσεις ίππων έως πολυπρόσωπα αναθήματα που αναπαριστούσαν τον κάτοχο, τον ηνίοχο, το άρμα και τους ίππους. Εκτός όμως από την πρωταρχική λατρευτική τους λειτουργία, τα αναθήματα αυτά αναδείκνυαν και διαιώνιζαν το όνομα, την επίδοση και την πατρίδα του εκάστοτε νικητή.
Σήμερα, σώζονται μόνο οι λίθινες βάσεις, ως επί το πλείστον πολύ αποσπασματικές, το μεγαλύτερο σωζόμενο τμήμα τέτοιου ανδριάντα είναι η κεφαλή ενός πυγμάχου του 4ου αιώνα π.Χ., η οποία συνδέεται με τον πυγμάχο Σάτυρο από την Ήλιδα (Εικ.2). Σύμφωνα με τον Παυσανία, ήταν έργο του διάσημου για τους εικονιστικούς ανδριάντες του γλύπτη από την Αθήνα, Σιλανίωνα.
Η γλυπτική του 5ου αι. π.Χ. αντιπροσωπευόταν από διάσημα ονόματα στην Ιερή Άλτη, όπως ο Ονάτας, ο Κάλαμης, ο Πυθαγόρας, ο Μύρωνας, ο Πολύκλειτος, ενώ ανάμεσα στους γλύπτες του 4ου αι. π.Χ. δέσποζαν ο Αθηναίος Σιλανίωνας, γνωστός για τους εικονιστικούς ανδριάντες του, ο φημισμένος Λύσιππος και εκπρόσωποι της σχολής του Πολυκλείτου.
Ο Ηνίοχος των Δελφών (εικ.3), ο χάλκινος Διαδούμενος αθλητής στο Μουσείο Getty (εικ.4) και πρόσφατα ο υστερο-ελληνιστικός χάλκινος δρομέας από τα ανοικτά της Κύμης, σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Σμύρνης (εικ.5), δίνουν μια έστω και περιορισμένη εικόνα ποικιλομορφίας τέτοιων αγαλμάτων από αθλητές. Άλλα ονομαστά γλυπτά που παριστάνουν αθλητές είναι ο υστερο-ελληνιστικός χάλκινος αναβάτης του Αρτεμισίου στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας (εικ.6), ο καθιστός πυγμάχος στο Μουσείο των Θερμών στη Ρώμη (1ος αι. π.Χ.) (εικ.7), καθώς επίσης και πολλά ρωμαϊκά αντίγραφα, όπως για παράδειγμα ο Δισκοβόλος του Μύρωνα (εικ.8), ο Έφηβος Westmacott από το Βρετανικό Μουσείο (εικ.9) και ο Διαδούμενος του Πολυκλείτου (εικ.10). Τα πολυάριθμα, στην πλειονότητά τους χάλκινα, αγαλμάτια αθλητών που σώζονται αντέγραφαν ανδριάντες ολυμπιονικών και αποτελούσαν όχι τόσο αναθήματα νικηφόρων αθλητών όσο έκφραση ελπίδας για μελλοντική αθλητική επιτυχία.
Εικ.7: Ο καθιστός πυγμάχος του Τάραντα (Μουσείο των Θερμών Ρώμη) 
Εικ.6: Ο αναβάτης του Αρτεμισίου (Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών) 
Εικ.11: Παναθηναϊκός αμφορέας από την Νότια Ιταλία ή Σικελία (Βρετανικό Μουσείο Λονδίνου) 
Εικ.12: Ψηφιδωτό με αρματοδρομία από το Ακάκι (Αρχαιολογικό Μουσείο Λευκωσίας) 
Εικ.13: με αγωνίσματα πάλης (Αρχαιολογικό Μουσείο Πατρών) 
Εικ.14: με παράσταση αγώνων από την Γέφσα της Τυνησίας (Αρχαιολογικό Μουσείο Μπάρδο, Τυνιδα)
Η αγγειογραφία είναι αναμφίβολα το κατεξοχήν είδος τέχνης που απεικονίζει, αγωνίσματα και σκηνές από την παλαίστρα και το γυμνάσιο. Τα σχετικά θέματα, κυρίως αρματοδρομίες και αγώνες δρόμου, έχουν βρεθεί σε όλη τη Μεσόγειο και απεικονίζουν στη μία όψη το άθλημα στο οποίο νίκησε ο αθλητής (Εικ.11).. Αθλητικά θέματα παριστάνονται από πολύ νωρίς και στα αγγεία της Κάτω Ιταλίας, που περιείχαν το απαραίτητο για την επάλειψη των αθλητών λάδι.
Στην αρχαία ζωγραφική, αθλητικά θέματα απεικονίζονται συχνά. Η περιγραφή από το Φιλόστρατο μιας πινακοθήκης των Ρωμαϊκών χρόνων δείχνει το ενδιαφέρον της μεταγενέστερης ζωγραφικής για τέτοια θέματα. Στη Ρωμαϊκή εποχή έχουμε επίσης εκτεταμένες αναπαραστάσεις αγώνων σε ψηφιδωτά (Εικ. 12), άμεσα εμπνευσμένα από την ελληνική τέχνη, που συνδέονται με την ιδιαίτερη ακμή που γνώρισαν οι αγώνες κατά την Αυτοκρατορική εποχή. Τέτοια ψηφιδωτά βρέθηκαν στην Όστια, στη Ρώμη, στην Πομπηία στη Σικελία στη Βόρεια Αφρική (Εικ.13) και στον ελλαδικό χώρο και μας διασώζουν πολυάριθμες λεπτομέρειες της αρχαίας αθλητικής πρακτικής (Εικ.14).
Τα νομίσματα επίσης αποτελούν ένα σημαντικό μέσο απεικόνισης αθλητικών θεμάτων. Χρυσά νομίσματα σε ανάμνηση σημαντικών ολυμπιακών νικών. Έχουν σωθεί επιπλέον και νομίσματα με παραστάσεις συγκεκριμένων αγωνισμάτων.
Έτσι, όλα τα είδη της αρχαίας τέχνης ασχολήθηκαν διεξοδικά με το θέμα των αγώνων: γλυπτική, ζωγραφική, ψηφιδωτά, αγγειογραφία και νομίσματα. Η συμβίωση αθλητισμού και τέχνης είχε ως αντικείμενο: το ανθρώπινο σώμα. Οι αρχαίοι τεχνίτες κατάφεραν να ανταποκριθούν με τον καλύτερο τρόπο στο δύσκολο έργο της απόδοσης της κίνησης του ανθρώπινου σώματος στο γυμνάσιο, στο στάδιο ή στην παλαίστρα, δημιουργώντας πραγματικά έργα τέχνης που αποδεικνύουν την σχέση των ανθρώπων και των εποχών με την ιδέα του αθλητισμού.
*Ο Κωνσταντίνος Τζιαμπάσης είναι αρχαιολόγος
