Με αφορμή την έναρξη της δικαιολογημένης μεν, επισφαλούς δε, περιόδου γενικότερης χαλάρωσης παρά την μη εξάλειψη του κορωνοϊού, ένα ζεύγος Ελλήνων επιστημόνων της Γερμανίας μετέφρασε για το ελληνικό κοινό τα δεδομένα πρόσφατης έρευνάς του για την «ισπανική» γρίπη. Πρόκειται για μια, τρόπον τινά, παρόμοια με την παρούσα πανδημία, που «θέριζε» αμέσως μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο (1918) προκαλώντας τον θάνατο 50 εκατομμυρίων ανθρώπων και που έχει να μας διδάξει πολλά. Ειδικά τώρα, μετά από μια δεκαοχτάμηνη σχεδόν συνύπαρξη με τον ιό Covid-19 και τις ολέθριες επιπτώσεις του στην υγεία, την κοινωνία, αλλά και στον τρόπο ζωής και επικοινωνίας. Μια απαραίτητη ιστορική αναδρομή, η οποία μας βοηθάει να κατανοήσουμε πώς λειτουργούν διαχρονικά οι μικρο-οργανισμοί καθώς και ο μεγαλο-οργανισμός που λέγεται Άνθρωπος.
Η εν λόγω πολιτισμικο-ιστορικο-ιατρική προσέγγιση φιλοδοξεί να βάλει ένα λιθαράκι σε μια προσπάθεια υπεύθυνης ενημέρωσης του κοινού, μιας και ο σύγχρονος άνθρωπος-καταναλωτής δέχεται ολημερίς και πανταχόθεν μια «καταιγίδα» αντικρουόμενων πληροφοριών και «οδηγιών». Στο τέλος της ημέρας, νιώθει να τον εμπαίζουν και να στερείται του βασικού δικαιώματός του στην εύληπτη ενημέρωση, για να αποφασίσει ο ίδιος τι θα πράξει. Η πραγματικότητα αυτή, μάλιστα, ανέδειξε κάθε λογής επικίνδυνους συνωμοσιολόγους ανά τον κόσμο, οι οποίοι βασιζόμενοι σε αποσπασματικές κι ανεύθυνες δηλώσεις κάποιων δαιμονοποιούν ακόμα και αυτονόητες, δοκιμασμένες και καθιερωμένες ήδη από το 1796, πρακτικές της Ιατρικής, όπως ο εμβολιασμός.
Καταρχάς, όπως επισημαίνουν οι Παναγιώτου-Μπαγκατζούνης, σίγουρα δε μπορούν συγκριθούν άρτια, ολοκληρωμένα και απολύτως επιστημονικά δύο πανδημίες που απέχουν μεταξύ τους έναν ολόκληρο αιώνα. Αρκεί να θυμίσει κανείς ότι αναφερόμαστε σε μια εποχή που επικρατούσαν πείνα, απαράδεκτες για σήμερα συνθήκες υγιεινής [λίγα χρόνια πριν (1848), ο μαιευτήρας Ιγκνάτς Σέμελβαϊς, όταν πρωτομίλησε για πλύση και αντισηψία χεριών, χλευάστηκε από συναδέλφους του και εισήχθη για τις «παρανοϊκές» ιδέες του σε ψυχιατρείο], ενώ οι εμπειρίες για τη διαχείριση της κρίσης και οι πρακτικές των εμβολίων ήταν τότε ανύπαρκτες.
Ωστόσο, τα βασικά στοιχεία της έρευνας έχουν σημασία, καθώς αφορούν τον ίδιον τον άνθρωπο, ο οποίος εδώ μελετάται στο πλαίσιο της πολιτισμικής ιστορίας, η οποία σε σύγκριση με την κλασική ιστορία βλέπει τις ανθρώπινες δράσεις και τις κοινωνίες στην ολότητά τους. Κοντολογίς:
– Τα νούμερα: Σε μία πανδημία τα νούμερα όσο ξαφνικά και ραγδαίως αυξάνονται στην εμφάνισή της, τόσο ξαφνικά και ραγδαίως πέφτουν μετά από κάποια «κύματα». Η καταμέτρηση της απώλειας ανθρώπινων ζωών, ωστόσο ―πέραν της κυνικότητας που ενέχει, όταν γίνεται με σκοπό να υποτιμηθεί η σοβαρότητα της κατάστασης― δεν μπορεί να είναι πάντα ακριβής. Κι αυτό, γιατί οφείλει κανείς να εξετάσει αν ο ιός προκάλεσε το θάνατο ή απλώς «βοήθησε» συνδυαστικά να επέλθει. Επίσης, τότε, όπως και σήμερα, αυταρχικές κυβερνήσεις αποκρύπτουν τον πραγματικό αριθμό θυμάτων. Τέλος, μια πανδημία [σε αντίθεση με την επιδημία και την ενδημία] αφορά τον πληθυσμό όλης της γης. Τότε, όπως και σήμερα, οι μηχανισμοί καταγραφής στις ηπείρους της Αφρικής και της Ασίας χωλαίνουν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα οι 9 εκατομμύρια Κινέζοι που «ξεχάστηκαν» να προσμετρηθούν στην «ισπανική» γρίπη.
-Εξάπλωση: Σε περιοχές της Ελλάδας, όπως π.χ. η Δυτική Μακεδονία, καλλιεργήθηκε, σ’ ένα πνεύμα όπου είναι δυσδιάκριτα τα όρια δεισιδαιμονίας και ιστορικής αλήθειας, ο μύθος ότι οι κάτοικοι παρέμειναν «αμόλυντοι» χάρη σε θεϊκή παρέμβαση. Με κάθε σεβασμό στη λαϊκή παράδοση και τα πιστεύω των ανθρώπων, ιατρικά και ιστορικά έχει αποδειχθεί ότι ο μόνος τρόπος εξάπλωσης ενός ιού είναι ο συνωστισμός και η συνάντηση ανθρώπων από διαφορετικές γωνιές της γης. Στην «ισπανική» γρίπη ήταν οι Αμερικανοί στρατιώτες που κατέφθασαν εν καιρώ πολέμου στην Ευρώπη και μετέφεραν τον ιό, ενώ η «γενέτειρα» της τωρινής πανδημίας είναι η κινεζική πόλη Βουχάν ―της οποίας ο πληθυσμός ισοδυναμεί με αυτόν ολόκληρης της Ελλάδας― κι από εκεί μεταφέρθηκε πρώτα στην Ευρώπη κι έπειτα στις ΗΠΑ και τη Λατινική Αμερική.
-Συνωστισμός: Στις 11 Νοεμβρίου 1918, σ’ ένα βαγόνι μες στο δάσος της γαλλικής Κομπιένης, υπογράφηκε η ανακωχή μεταξύ Γαλλίας και Γερμανίας, που επισφράγιζε τη λήξη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Οι ταλαιπωρημένοι από τη φρίκη του πολέμου λαοί χύθηκαν στους δρόμους, για να γιορτάσουν δεόντως την πολυπόθητη ειρήνη. Τέτοιες μαζικές συνευρέσεις ―όμοιες ένα μήνα πριν είχαν προηγήθηκαν στη ρωσική επανάσταση― είναι που «θρέφουν» τον ιό και επισπεύδουν τη διάδοσή του.
-Κωλυσιεργία: Μόνο, όταν ξέσπασε το δεύτερο κύμα της γρίπης του 1918, κι ο αριθμός των θυμάτων στην ανατολική ακτή των ΗΠΑ αυξήθηκε μέσα σε ένα μήνα από 300 σε 12.000, οι Αρχές συνειδητοποίησαν τη σοβαρότητα της κατάσταση κι έλαβαν τα μέτρα τους, αφού όμως είχαν θρηνήσει τόσες άδικα χαμένες ζωές. Άρα, σε μια επιδημία ισχύει «το γοργόν και χάριν έχει».
-Χαλάρωση: Έγκαιρα μέτρα ελήφθησαν σχεδόν τότε μόνο στο Σαν Φρανσίσκο κι έτσι η πόλη καταγράφοντας το χαμηλότερο ποσοστό κρουσμάτων αποτέλεσε πρότυπο. Η εικόνα αυτή, όμως, άλλαξε άρδην και η πόλη μετατράπηκε σε «πρωτοπόρο» του ιού, καθώς παρατηρήθηκε χαλάρωση, οι άνθρωποι ανέκτησαν τη χαμένη τους ευφορία, πέταξαν (κυριολεκτικά, στους δρόμους) τις μάσκες τους και γιόρταζαν ολημερίς, η συμμόρφωση σε νέα μέτρα εκλήφθηκε ως παραβίαση των πολιτικών τους δικαιωμάτων ―κι ο ιός επέστρεψε δριμύτερος. Οι απαγορεύσεις των συγκεντρώσεων και το κλείσιμο των σχολείων μπήκαν και πάλι στην ημερήσια διάταξη. Πόλεις όπως το Σεντ Λούις εφάρμοσαν όλους τους περιορισμούς, επέβαλαν την καραντίνα και έκλεισαν κινηματογράφους, βιβλιοθήκες και εκκλησίες. Τα ποσοστό θανάτου παρέμειναν, έτσι, σε χαμηλά επίπεδα. Μητροπόλεις όπως η Φιλαδέλφεια, από την άλλη πλευρά, αντέδρασαν διαφορετικά: πραγματοποιήθηκε ακόμη και μια μεγάλη στρατιωτική παρέλαση στις αρχές του φθινοπώρου. Μετά τη μεγάλη εορτή πέθαναν, μέσα σε μια εβδομάδα, περίπου 5.000 άνθρωποι, ενώ το αμέσως πολύ μικρό χρονικό διάστημα έχασαν τη ζωή τους άλλοι 12.000. Δεδομένου ότι, αυτή τη στιγμή, μόλις το 5% μονάχα του παγκόσμιου πληθυσμού είναι πλήρως εμβολιασμένο, τα παραπάνω παραδείγματα ίσως να φανούν χρήσιμα σε μια προσεκτική επιστροφή σε όλα όσα θέλουμε και μας αξίζει ν’ απολαύσουμε.
-Ονομασία και προκατάληψη: Οι Κινέζοι των ΗΠΑ κατέθεσαν ―δικαίως― προ ημέρων μήνυση κατά του τέως Προέδρου Ντόναλντ Τραμπ για τη χρήση του όρου «κινεζικός ιός». Η κίνηση αυτή συνάδει πλήρως με τις προσπάθειες του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας να αποφορτιστούν οι χαρακτηρισμοί των ασθενειών από μια αρνητική χροιά, που στοχοποιεί ολόκληρους λαούς. Άρα, υπό αυτήν την έννοια, καλύτερα που επικράτησαν ουδέτεροι χαρακτηρισμοί, όπως Corona, Covid-19, παρόλο που δεν εξαλείφθηκαν εντελώς φαινόμενα σινοφοβίας. Πρόσφατο παράδειγμα αποτελεί η χωρίς λόγο εν ψυχρώ δολοφονία οχτώ γυναικών με ασιατικά χαρακτηριστικά στην Ατλάντα των ΗΠΑ, η οποία σχεδόν αποσιωπήθηκε.
Τη γρίπη του προηγούμενου αιώνα οι συντάκτες της εργασίας την αναφέρουν ως «πανδημία του 1918» βάζοντας το επίθετο ισπανική μόνο εντός εισαγωγικών και κάνοντας εκτενή αναφορά στο πώς επικράτησε αυτός ο χαρακτηρισμός. Εν συντομία: Λόγω απαγόρευσης της ελευθερίας του Τύπου κατά τη διάρκεια του πολέμου κανείς από τους εμπόλεμους δεν έδινε αληθινά στοιχεία σχετικά με τον αριθμό των νεκρών από τη γρίπη, για να μην δείξουν αδυναμία απέναντι στον εχθρό. Γι’ αυτό, παρότι έχουν περάσει 100 χρόνια, δεν γνωρίζουμε πολλά γι’ αυτήν. Πρωτογενείς πηγές, όπως άρθρα εφημερίδων και φωτογραφίες, είναι σπάνια λόγω ακριβώς της λογοκρισίας. Η μόνη χώρα που υπήρξε ειλικρινής και έδινε πλήρη στοιχεία ήταν η Ισπανία, η οποία δεν συμμετείχε στον Πόλεμο, καθώς ήταν εξουθενωμένη από την Κουβανική Επανάσταση (1895-1898) και συμμετείχε και σε έναν μακροχρόνιο αποικιακό πόλεμο στο Μαρόκο. Με βάση αυτά τα δεδομένα, οι μελετητές σημειώνουν ότι πρέπει να είμαστε αρκετά καχύποπτοι/ες σε σχέση με τις επικρατούσες ονομασίες, καθώς αυτές «βαφτίζονται» κατά το δοκούν ώστε να βλάψουν την αντίπαλη χώρα. Για παράδειγμα, ανάλογα με την περιοχή και τον εχθρό, η αφροδίσια νόσος σύφιλη ονομάστηκε γαλλική ασθένεια, πολωνική ή γερμανική νόσος ή θεόσταλτο κινεζικό έλκος.
-Θύματα: Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της «ισπανικής» γρίπης ήταν ότι η λεγόμενη ομάδα κινδύνου αποτελούνταν από υγιή άτομα 20-40 ετών. Ως εκ τούτου, οικονομίες κατέρρευσαν, οικογένειες πτώχευσαν. Παραδόξως δεν νόσησαν οι ηλικιωμένοι. Πιθανή εξήγηση: Οι μεγαλύτερης ηλικίας άνθρωποι είχαν μάλλον ανοσία, καθώς από το 1889 έως το 1895 κυκλοφορούσε μια άλλη γρίπη, η οποία πέρασε στην ιστορία ως «ρωσική» γρίπη, και όσοι είχαν μολυνθεί τότε, πιθανώς, να είχαν ένα δυνατό ανοσοποιητικό σύστημα καθώς και τα απαιτούμενα αντισώματα.
Η έρευνα «Η πολιτισμική Ιστορία της Ιατρικής στο παράδειγμα της ισπανικής γρίπης» καταλήγει στο ότι ο άνθρωπος, σε κάποιο σημείο, μαθαίνει να ζει με τους μικροοργανισμούς, εφόσον τους συνοδεύει στο μακρύ τους ταξίδι καθώς μεταδίδονται, εξασθενούν, επανέρχονται μεταλλαγμένοι [βλ. «Ασιατική» γρίπη 1957/58, η γρίπη του «Χονγκ Κονγκ» 1968/1970, η δεύτερη «ρωσική» γρίπη 1977/1978] και εν τέλει προσαρμόζονται στο ανθρώπινο σώμα. Στο τέλος υπάρχει ένα είδος συμβίωσης.
Άλλωστε, κανείς δε θέλει να είναι μόνος σε αυτήν τη ζωή -ούτε καν οι ιοί!
Πληροφορίες:
Η έρευνα παρουσιάστηκε στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου. Διεξήχθη, συντάχθηκε και δημοσιεύτηκε στο Ethno Arts & Health από τους μελετητές:
Ιωάννα Παναγιώτου Μάμαλη, Υποψήφια Διδάκτορα Πολιτισμικής Ιστορίας στο Αμερικανικό Ινστιτούτο του Πανεπιστημίου Μονάχου, Λέκτορα στα Λαϊκά Πανεπιστήμια Μονάχου και Άνσμπαχ.
Δρ. Θανάση Μπαγκατζούνη, Διδάκτορα Ιατρικής του Πανεπιστημίου Erlangen-Νυρεμβέργης, Διευθυντή Ακτινοθεραπείας στο Νοσοκομείο του Άνσμπαχ.
Η απόδοση στην ελληνική γλώσσα έγινε με την πολύτιμη συνεισφορά του γλωσσολόγου Καθ. Κωνσταντίνου Ντίνα, Καθηγητή στην Παιδαγωγική Σχολή του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας.
Οι γνωρίζοντες τη γερμανική γλώσσα μπορούν ν’ αναζητήσουν τη δημοσίευση συνοδευόμενη από φωτογραφικό υλικό στην ψηφιακή βιβλιοθήκη Academia.Edu υπό τον τίτλο »Die Kulturgeschichte der Medizin am Beispiel der Spanischen Grippe«. Αuthors: Johanna Panagiotou, Dr. Thanasis Bagatzounis.
Επικοινωνία:
E-Mail: I.Panagiotou@campus.lmu.de, Mobile: M: 004917681743003.
Μόναχο/Άνσμπαχ, 24 Μαΐου 2021
